της Κατερίνας Καντσού
Με αφορμή τη φετινή θεατρική παράσταση "Δεσποινίς Τζούλια" στο Απλό Θέατρο μία μνεία στον σημαντικό Σκανδιναβό δραματουργό του 19ου αιώνα...
August Strindberg
O Johan August Strindberg (22 Ιανουαρίου 1849-14 Μαίου 1912) ήταν Σουηδός συγγραφέας, δραματουργός, ζωγράφος, φωτογράφος κι αλχημιστής, ο οποίος συνδύασε στα έργα του τη ψυχολογία, τον νατουραλισμό και αργότερα στοιχεία μυστικισμού. Το έργο του χωρίζεται σε δύο μεγάλα λογοτεχνικά κινήματα, τον Νατουραλισμό και τον Εξπρεσσιονισμό. Ένας ευαίσθητος και επίμαχος συγγραφέας που υπέφερε από εχθρικές κριτικές, αντιπροσώπευε τον ιδανικό καλλιτέχνη του 19ου αιώνα, αυτόν της ελεύθερης προσωπικότητας και ασυγκράτητο από συμβατικότητες. Ο Striendberg, μαζί με τον Ibsen, τον Kierkegaard και τον Andersen θεωρείται ως ο πιο σημαίνων απ`όλους τους Σκανδιναβούς συγγραφείς και είναι γνωστός ως ένας από τους πατέρες του μοντέρνου θεάτρου.
Γεννήθηκε στη Στοκχόλμη. Ο πατέρας του, ο Carl Oscar Strindberg, γόνος αριστοκρατικής οικογένειας ήταν ναυτιλιακός πράκτορας και η μητέρα του, η Ulrica Eleanora Norling ήταν κόρη ράφτη και οικιακή υπηρέτρια στο σπίτι του Carl Oscar, όπου κι έγινε η ερωμένη του. Ο August ήταν ο τρίτος τους γιος. Το ζεύγος είχε άλλα 9 παιδιά. Ο Strindberg έζησε φτωχή και δυστυχισμένη παιδική ηλικία- ήταν ντροπαλός και οι οικογενειακές εντάσεις τον κατέθλιπταν. Η μητέρα του πέθανε, όταν ο ίδιος ήταν 13 χρονών. Ο πατέρας του ξαναπαντρεύτηκε και ο Strindberg μίσησε τη μητριά του. Η δική του εκδοχή για την παιδική του ηλικία διαφαίνεται μέσα απ`το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα The Son of Servant.
Το 1867 εγγράφηκε στο Πανεπιστήμιο της Uppsala, όπου κι απέτυχε στις προκαταρκτικές εξετάσεις στη χημεία. Αρχικά, έφυγε απ' την Uppsala το 1868, για να δουλέψει ως δάσκαλος σχολείου, αλλά στη συνέχεια σπούδασε για λίγο διάστημα χημεία στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας στη Στοκχόλμη κάνοντας προετοιμασία για ιατρικές σπουδές. Αργότερα, εργάστηκε ως οικοδιδάσκαλος και στη συνέχεια, για ένα σύντομο χρονικό διάστημα στο Βασιλικό Δραματικό Θέατρο, όπου κι έγραψε για τη σκηνή 3 έργα τα οποία απορρίφθηκαν. Επέστρεψε στην Uppsala το 1870, για να μελετήσει και να δουλέψει πάνω σ` ένα σύνολο θεατρικών έργων, τα πρώτα απ' τα οποία παίχθηκαν στο Βασιλικό Θέατρο τον Σεπτέμβριο του 1870. Στην Uppsala ξεκίνησε τη Runa, ένα μικρό λογοτεχνικό κλαμπ με φίλους, που όλοι πήραν ψευδώνυμα απ` τη Σκανδιναβική μυθολογία. Έμεινε μερικά ακόμη εξάμηνα στην Uppsala απ` όπου κι έφυγε τελικά τον Μάρτιο του 1872 χωρίς ν` αποφοιτήσει. Πίσω στη Στοκχόλμη εργάστηκε ως δημοσιογράφος και κριτικός σε εφημερίδες.
Το 1877 παντρεύτηκε τη Siri von Essen, που ήταν μέλος της Σουηδικής αριστοκρατίας στη Φιλανδία. Όταν παντρεύτηκαν, η Siri ήταν 7 μηνών έγκυος. Το παιδί πέθανε, αλλά είχαν αργότερα άλλα 3 παιδιά, ένα απ` τα οποία, η Κristin, έγραψε μία περιγραφή για τη θυελλώδη ζωή των γονιών της. Ο Strindberg παντρεύτηκε άλλες 2 φορές, με τη Frida Uhl και τη Harriet Bosse. Είχε παιδιά με όλες τις γυναίκες του, αλλά ο υπερευαίσθητος και νευρωτικός χαρακτήρας του οδηγούσε σε πικρά διαζύγια. Οι σχέσεις του με τις γυναίκες υπήρξαν ταραγμένες και έχει χαρακτηριστεί ως μισογύνης απ' τους συγχρόνους του. Κάτω από οικονομικές και οικογενειακές δυσκολίες άρχιζε να δείχνει συμπτώματα συναισθηματικής κρίσης. Συναισθήματα διωγμού καταπνίγονταν καταναλώνοντας μεγάλες ποσότητες αψεντίου.
Μεταξύ του 1884 και 1887 αλληλογραφoύσε με τον Νίτσε και έδειξε ενδιαφέρον για τα έργα του Edgar Allan Poe. Η άνοδος και η πτώση του Παρισινού Κοινοβίου το 1871 έγινε ένα πολιτικό ξύπνημα για εκείνον κι άρχισε να βλέπει την πολιτική ως μια διαμάχη μεταξύ των ανωτέρων και κατωτέρων τάξεων. Θαυμάστηκε από τη Σουηδική εργατική τάξη ως ένας ριζοσπάστης συγγραφέας. Ο ίδιος ήταν Σοσιαλιστής και η κόρη του, η Karin, παντρεύτηκε τον Vladimir Smirnov, έναν από τους αρχηγούς Μπολσεβίκους της Ρωσσίας.
Ένας συγγραφέας με πολλά πρόσωπα, ο Strindberg ήταν συχνά ακραίος. Το μυθιστόρημά του, The Red Room, του έφερε φήμη. Τα πρώιμα έργα του ήταν γραμμένα σε Νατουραλιστικό στυλ και συχνά συγκρίνονται με εκείνα του Henrik Ibsen. Ένα από τα πιο γνωστά του έργα από εκείνη την περίοδο είναι η Miss Julie. Με αυτό, καταπιάνεται μ` ένα απ` τα αγαπημένα του θέματα, τη Δαρβινική μάχη μεταξύ των 2 φύλων μέσα από μια κοινωνική πάλη και έναν δεσμό αγάπης-μίσους. Ο ίδιος ένιωθε ότι ο αληθινός νατουραλισμός ήταν μια ψυχολογική μάχη του μυαλού. Δυο άνθρωποι που μισιούνται την ίδια στιγμή και πασχίζουν να οδηγήσουν ο ένας τον άλλον στην καταδίκη είναι το χαρακτηριστικό της πνευματικής εχθρότητας που πάλευε ν` αιχμαλωτίσει. Πρόθεσή του ήταν να είναι τα έργα του αμερόληπτα κι αντικειμενικά, παραθέτοντας έτσι μια επιθυμία να κάνει τη λογοτεχνία κάτι από επιστήμη. Μεταξύ των χρόνων 1892 και 1897 υπέφερε από καταστάσεις εσωτερικής ταραχής και βίωσε αρκετά ψυχωτικά επεισόδια, που τον οδήγησαν στο να καταγράψει τις βασανιστικές σκέψεις του στο βιβλίο, που ήταν γραμμένο στα Γαλλικά, το Inferno. Επακόλουθα, άρχιζε να παράγει έργα διαμορφωμένα απ` τον Συμβολισμό. Θεωρείται ως ένας απ' τους πρωτοπόρους της Μοντέρνας Ευρωπαϊκής σκηνής και του Εξπρεσσιονισμού. The Dance of Death, A Dream Play και The Ghost Sonata είναι μερικά από τα διάσημα έργα εκείνης της περιόδου.
Στρεφόμενος προς τη ζωγραφική, δημιουργεί θαλασσινά τοπία, τα οποία συγκρίνονται με τα έργα του Turner. Τα αγαπημένα του μοτίβα περιελάμβαναν ένα όραμα από μια σπηλιά προς τον έξω κόσμο κι ένα κύμα που σπάει στην ανοιχτή θάλασσα. Οι πίνακες του Strindberg ήταν μοναδικοί για την εποχή τους κι αυτό, γιατί χαρακτηρίζονταν από μια ριζοσπαστική έλλειψη προσκόλλησης στην ορατή πραγματικότητα. Οι 117 πίνακες, που λέγεται πως έγιναν από τον ίδιο, ζωγραφίστηκαν κυρίως μέσα σε χρονικό διάστημα λίγων χρόνων και τώρα συγκαταλέγονται ανάμεσα στα πιο πρωτότυπα έργα της τέχνης του 19ου αιώνα. Παρ`όλο που ο ίδιος ήταν εξοικειωμένος με τις μοντέρνες τάσεις, η αυθόρμητη και υποκειμενική εκφραστικότητα των τοπίων του μπορούν επίσης να αποδοθούν στο γεγονός ότι ζωγράφιζε μόνο σε περιόδους προσωπικών κρίσεων.
"I am everywhere, in the ocean which is my blood, in the hills which are my bones"
Συνεχίζοντας να ψάχνει νέες διεξόδους για τα καλλιτεχνικά του ταλέντα ανακαλύπτει τη φωτογραφία. Τα αυτοπορτραίτα και το παιχνίδι με τους ρόλους ήταν ανάμεσα στα αγαπημένα του φωτογραφικά θέματα. Ζώντας στην Ελβετία το 1886, φωτογράφισε μια σειρά από πορτραίτα του εαυτού του σε ρόλους συγγραφέα, αρχηγού της οικογένειας, ευγενικού κυρίου, μουσικού κι άλλα. Σε πολλές απ' αυτές τις φωτογραφίες η σύνθεση είναι με εντυπωσιακό τρόπο ασυμμετρική με παράξενα κοψίματα Ο ίδιος είχε πει: «Δε με νοιάζει για τη δική μου εμφάνιση, αλλά θέλω να ελπίζω ότι οι άνθρωποι θα μπορούν να δουν μέσα στην ψυχή μου και ότι αυτό παρουσιάζεται καλύτερα σε αυτές τις φωτογραφίες παρά σε άλλες». Στα 1890 σκέφτηκε την ιδέα να φωτογραφίζει την ανθρώπινη ψυχή και μίλησε εις μήκος για τα ψυχολογικά πορτραίτα. Το ενδιαφέρον του Strinberg για τις μυστηριώδεις μορφές της φύσης ήταν τα αρχικά σημεία του για τις λεγόμενες ΄΄ουρανογραφίες΄΄ και ΄΄αποκρυσταλλώσεις΄΄ του, οι οποίες ΄΄φωτογραφήθηκαν΄΄, χωρίς να χρησιμοποιηθεί φακός. Αυτά προεικόνισαν με έκπληκτο τρόπο τα φωτογραφικά πειράματα των σουρρεαλιστών του 1920.
Το 1908 εγκαταστάθηκε σ` ένα σπίτι το οποίο αποκαλούσε ‘Ο Μπλε Πύργος' στην κεντρική Στοκχόλμη κι έζησε εκεί μέχρι και το 1912. Σήμερα, αυτό το σπίτι είναι μουσείο.
Τα Χριστούγεννα του 1911 αρρώστησε βαριά με πνευμονία και δεν έγινε ποτέ τελείως καλά. Πέθανε από καρκίνο στομάχου στις 4 Μαίου 1912 σε ηλικία 63 χρονών. Σύμφωνα με την ευχή του θάφτηκε κάτω από ξύλινους σταυρούς που είχαν τον Εσταυρωμένο πάνω και με την επιγραφή O Crux Ave Spes Unica.
Όπως και ο Leo Tolstoy, o Strindberg ποτέ δεν έλαβε το βραβείο Νόμπελ για τη λογοτεχνία.
Έγραψε περισσότερα από 70 θεατρικά έργα, όπως και μυθιστορήματα, μικρές ιστορίες και δοκίμια της Σουηδικής ιστορίας. Η επιρροή του υπήρξε ευρεία. Ως δραματουργός ήταν πηγή έμπνευσης για τους Γερμανούς εξπρεσσιονιστές και για τους Eugene O' Neill, Eugene Ionesco, Tennesse Williams και η επίδρασή του ήταν εμφανής σε έργα όπως των Harold Pinter, Samuel Beckett, John Osborne και John Arden. Ο Par Lagerkvist έγραψε για τον Strindberg στο Μοντέρνο Θέατρο: ΄΄Και είναι γεγονός ότι πραγματοποίησε την ανανέωση του μοντέρνου δράματος και κατ'επέκταση τη βαθμιαία ανανέωση του θεάτρου. Είναι από αυτόν και μέσω αυτού που ο νατουραλισμός έλαβε το (επι)κριτικό χτύπημα, αν και είναι επίσης ο Strindberg αυτός ο οποίος έδωσε στο νατουραλισμό τα πιο έντονα, δραματικά του έργα΄΄.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΛΟΓΩΝ ΤΟΥ
΄΄Εκτός από τα μικρά παιδιά και τα λουλούδια, η μουσική είναι το χειρότερο που ξέρω΄΄.
"Πότε είναι η επανάσταση νόμιμη; Όταν πετυχαίνει!΄΄.
΄΄ Σιχαίνομαι τους ανθρώπους που έχουν σκυλιά. Δεν είναι παρά δειλοί που δεν έχουν τα κότσια να δαγκώσουν τους ανθρώπους οι ίδιοι΄΄.
΄΄ Ένας συγγραφέας είναι μόνο ένας ρεπόρτερ για τα όσα έχει ζήσει΄΄.
΄΄ Ονειρεύομαι, άρα υπάρχω΄΄.
΄΄ Μόνο οι άντρες αγαπούν και τους τυφλώνει΄΄.
ΚΥΡΙΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ
The Outlaw, 1871/ From Fjerdingen and Svartbδcken, short stories, 1877/ Master Olof, drama, 1872/ The Red Room, novel, 1879/ Swedish People at Work and Play, social history, 1881-1882/ The New Country, novel, 1882/ Lucky Pehr, drama, 1883/ Swedish Destiny and Adventure, I-IV, short stories, 1882-1891/ Poetry in Verse and Prose, 1883/ Sleepwalker Awakens to the Day, fiction, 1884/ Married I-II, short stories, 1884-1886/ Utopian on Reality, short stories, 1885/ Son of a Servant, I-V, autobiography, 1886-1909/ Natives of Hemsφ, novel, 1887/ The Defense's Speech of a Fool, 1887-1895/ The Father, drama, 1887/ Miss Julie, drama, 1888/ Comrades, drama, 1888/ Life of an Island Lad, short story, 1888/ Pariah, 1889/ Among French Peasants, 1889/ Creditors, drama, 1888-1889/ Inferno, novel/autobiography, 1897/ To Damascus, dramatic trilogy, 1898-1902/ Gustav Vasa, drama, 1899/ Erik XIV, drama, 1899/ The Dance of Death, 1900/ Easter, drama, 1900/ Engelbrekt, drama, 1901/ A Dream Play, drama, 1902/ Swan Blood, drama, 1902/ The Chamber Plays: The Storm, The Burned House, The Pelican, The Ghost Sonata, 1907/ Merry Christmas!, a verse drama, 1909/ The Great Highway, drama, 1909/ An Attempt at Reform (Unknown)
Ηλιοβασίλεμα στη θάλασσα
Είμαι ξαπλωμένος στη γωνιά με τα παλαμάρια,
καπνίζω "Πέντε γαλάζιοι αδελφοί"
και δε σκέφτομαι τίποτε.
Η θάλασσα είναι πράσινη,
έντονα βαθυπράσινη σαν το αψέντι:
είναι πικρή σαν χλωριούχο μαγνήσιο
και πιο αλμυρή από χλωριούχο νάτριο
είναι αμείλικτη σαν ιωδιούχο κάλιο
και λήθη, λήθη
για τα μεγάλα αμαρτήματα, και τις μεγάλες λύπες
μόνο η θάλασσα δίνει,
και το αψέντι!
Ω, πράσινη αψινθοθάλασσα,
ω, γαλήνια αψινθολήθη,
νέκρωσε τις αισθήσεις μου
και άφησέ με να κοιμηθώ ήσυχα,
όπως τότε που μ` έπαιρνε ο ύπνος
όταν διάβαζα ένα άρθρο στη
Revue des deux Mondes!
Η Σουηδία απλώνεται σαν καπνός,
σαν καπνός από μαδούρο Αβάνας
και ο ήλιος κρέμεται εκεί πάνω
σαν μισοσβησμένο πούρο,
όμως γύρω στον ορίζοντα
υψώνονται οι κυματωγές κατακόκκινες
σαν βεγγαλικά
και φωτίζουν την αθλιότητα.
(Μετάφραση Βασίλης Παπαγεωργίου)
