Όταν καλούμαστε να γράψουμε για ένα μυθιστόρημα, καλούμαστε στην ουσία να προσεγγίσουμε μια θέαση του κόσμου. Στην περίπτωση του Διονύση Μαρίνου, η ματιά είναι καθαρή, μαγική και ενδιαφέρουσα. Και αυτό γίνεται αντιληπτό από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου. Ο εν λόγω συγγραφέας έχει αναπτύξει μια μοναδική σχέση με τη γλώσσα: σχέση σχεδόν ερωτική. Ως εκ τούτου, ο τρόπος που επιλέγει και συνδυάζει τις λέξεις και κατ’ επέκταση τις ιδέες και τις εικόνες ενέχει μια ιδιάζουσα προσωπική σφραγίδα. Το στυλ εν προκειμένω σημαίνει όχι μόνο έντονη συγγραφική προσωπικότητα, αλλά και διαφορετικότητα. Το στυλ με ενδιαφέρει γιατί με κάνει να αναγνωρίζω, να συνεχίζω, να θυμάμαι, γιατί με βγάζει άμεσα από τη δική μου εκδοχή προσέγγισης του κόσμου, με πιάνει από το χέρι και μου λέει: «Κοίτα, υπάρχει και αυτό… κοίτα…» ο ουρανός αλλάζει θέση.
Στην περίπτωση του εν λόγω βιβλίου, η γραφή χαρακτηρίζεται από εξαιρετικής μαστοριάς περιγραφές, λεπτεπίλεπτη χρήση της ελληνικής γλώσσας, ποιητικές εμπνεύσεις που δημιουργούν επιτυχημένους συνειρμούς και ενισχύουν την ταύτιση του αναγνώστη με τον ήρωα του βιβλίου. Και εδώ θα πρέπει να σταθούμε: στον Ιωσήφ Σαρογιάν, τον πρωταγωνιστή. Που εργάζεται πυρετωδώς σε μια εταιρεία ποικίλων συμφερόντων… όπως κάποιοι από εμάς. Που επιστρέφει σε μια οικογένεια αγάπης αλλά και υποχρεώσεων… όπως πολλοί από εμάς. Που κρύβεται από το παρελθόν… όπως οι περισσότεροι από εμάς. Που κάπου-κάπου αναζητά την «άλλη» ζωή που κάποτε φαντάστηκε… όπως όλοι μας. Νιώθεις ανακούφιση λοιπόν όταν εισέρχεσαι στο μυαλό του Ιωσήφ Σαρογιάν… σταδιακά γίνεται ανάγκη… συχνά παρηγοριά.
Άλλωστε ο ουρανός τον κυνηγάει.
Η προσέγγιση των θεμάτων και των εικόνων στο εν λόγω βιβλίο είναι εν μέρει κινηματογραφική. Και λέω «εν μέρει» γιατί δεν είναι κοινότυπα κινηματογραφική. Ούτε υπάρχει ξεκάθαρα μια και μόνη θεματική ταυτότητα στο έργο. Ας το δούμε λίγο αλλιώς. Εδώ η περιγραφή των αντικειμένων της αφήγησης γίνεται πλαγιοκοπώντας όλες τις γωνίες και εν δυνάμει όλες τις οπτικές. Είναι σα να φωτίζεται σταδιακά κάθε εκδοχή της ύπαρξης: η μοναξιά, ο φόβος, η επίγνωση του περάσματος του χρόνου, η ανάγκη για ελευθερία.
Ο Διονύσης Μαρίνος διαθέτει μεγάλη ποικιλία αφηγηματικών επιλογών: τολμώ να πω ότι είναι από τους πιο πειραματικούς συγγραφείς της γενιάς μας στο πεδίο της αναζήτησης του βέλτιστου τρόπου αφήγησης του εκάστοτε περιστατικού, είτε στο επίπεδο της δράσης είτε στο επίπεδο των ψυχολογικών διακυμάνσεων του ήρωα. Σε αυτό το πλαίσιο, διαβάζοντας το Ουρανός Κάτω ερχόμαστε αντιμέτωποι με συχνές εναλλαγές του προσώπου της αφήγησης, ευέλικτες παύσεις που καθοδηγούν την προσοχή του αναγνώστη, επαναλήψεις που διαμορφώνουν μια ατμόσφαιρα εφιάλτη, παρεμβολές που παραπέμπουν σε μνήμες, διασυνδέσεις αλλόκοτων πραγμάτων που δημιουργούν «εικόνες – ψηφιδωτά», απότομα σταματήματα ή μεταβάσεις τα οποία διαχειρίζονται τον χρόνο, ροή συνείδησης με παραπομπές στην αλλαγή της ψυχοσύνθεσης του ήρωα. Το εν λόγω έργο πάλλεται. Αλλάζει μορφές μπροστά στα μάτια μας. Μας περικλείει οριοθετώντας πολύ ευρεία σύνορα.
Αλλά ας τα πάρουμε και πάλι από την αρχή. Το βιβλίο ξεκινά με μια συνθήκη ανατροπής. Ένα τρομοκρατικό χτύπημα βάζει τον Ιωσήφ Σαρογιάν σε μια κατάσταση χαμού και αυτό είναι πολύ βασικό. Ο ήρωας γλιτώνει από τον θάνατο, δραπετεύει θα έλεγε κανείς. Αυτό δεν μπορεί να τον αφήσει ανεπηρέαστο. Κανένας δεν θα παρέμενε άλλωστε ο ίδιος. Η επιλογή της εν λόγω συνθήκης από τον συγγραφέα είναι επιτυχής: προσφέρει τη δυνατότητα στον ήρωα και, κατ’ επέκταση, στον αναγνώστη να δουν τη ζωή, να δουν τη ζωή τους με άλλα μάτια. Όλα μπορούν να συμβούν. Και όντως συμβαίνουν: όλα τίθενται σε αναθεώρηση, σε κρίση. Το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον τίθενται υπό άμεση, οξεία αμφισβήτηση.
Η περιπλάνηση του ήρωα ενέχει και πολιτική χροιά. Ωστόσο το βιβλίο δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένο τόπο ή χρόνο. Έτσι η πολιτική διάσταση της αφήγησης δεν βρίσκεται σε πρώτο πλάνο. Ωστόσο παραπέμπει σε σύγχρονα ζητήματα με τρόπο υπαινικτικό. Και αυτό δρα ευεργετικά γιατί πρόκειται για μια απολύτως διαχρονική αφήγηση: είμαστε όλοι εκεί, θα μπορούσαμε να ήμασταν και πριν, θα συνεχίσουμε να είμαστε και αργότερα. Οφείλω να ομολογήσω ότι οι σκηνές όπου ο ήρωας γίνεται παιδί και σκιαγραφεί με λυγμό και τρυφερότητα στιγμές από τη ζωή με τη μητέρα ή τον πατέρα του, με άγγιξαν βαθιά. Με ταρακούνησαν. Ενείχαν ανθρωπιά, ρωγμή, διορατικότητα, έκθεση που παραπέμπει στο καθολικό και όχι στο ειδικό. Όπως και οι σκηνές με τη γυναίκα του Ιωσήφ Σαρογιάν και τα παιδιά του ή με τους παρίες της παλιάς του γειτονιάς.
Εν κατακλείδι, ο Ουρανός Κάτω είναι ένα βιβλίο ανοικτό: σε ερμηνείες, επεμβάσεις, προσεγγίσεις. Είναι ένα βιβλίο πλούσιο: σε εικόνες, ιδέες, υποσχέσεις. Όμως καθώς προχωράει η ανάγνωση ένα πράγμα γίνεται ξεκάθαρο: όταν όλα καταρρέουν, όταν όλα τίθενται υπό ριζική αμφισβήτηση, όταν ο ουρανός βρίσκεται κάτω ξαφνικά, όσα είναι δεδομένα ανατρέπονται και τότε, όλα μεταβάλλονται προς μια πραγματικότητα που ακόμη και αν δεν είναι απολύτως αλλαγμένη, φαντάζει τουλάχιστον διαφορετική… γιατί ενέχει επιλογή.
