Συνέντευξη στον Θεοχάρη Παπαδόπουλο
Συνομιλήσαμε με τον συγγραφέα Κώστα Μπραβάκη εξ αφορμής της κυκλοφορίας της συλλογής διηγημάτων του Η σωστή γωνία και άλλα διηγήματα (εκδόσεις Ars Poetica 2015).
Στη συλλογή διηγημάτων σας: «Η σωστή γωνία» έχετε πλείστες μουσικές αναφορές. Αρκετά από τα προηγούμενα βιβλία σας έχουν τίτλους, που παραπέμπουν στη μουσική. Πιστεύετε πως η συγγραφή και η μουσική είναι συγγενικές τέχνες; Πείτε μας λίγα λόγια για το πάντρεμα των δύο τεχνών.
Στην ερώτηση αυτή έχω απαντήσει τελευταία αρκετές φορές είτε δημόσια είτε ιδιωτικά, ιδιαίτερα μετά την κυκλοφορία της Σωστής Γωνίας. Δεν θα χρησιμοποιούσα, ωστόσο, τον όρο πάντρεμα, αλλά τη συμπόρευση, την ενδεχόμενη σύμπλευση ή συνεργασία μεταξύ των τεχνών που, στις μέρες μας, γοητεύει και συγκινεί τους φιλότεχνους αφού η ιστορική συνέχεια της τέχνης φαίνεται ότι έχει πατήσει φρένο μιας και δεν διαφαίνεται κάποια νεωτερική λύση, κάποιο ανοιχτό παράθυρο πρωτοπορίας. Όλα μοιάζουν να έχουν ειπωθεί, και η λύση που μοιάζει να υιοθετείται είναι η αναζήτηση του πρωτότυπου και όχι πλέον του νέου. Το περιβάλλον αυτό άνοιξε το δρόμο για μιαν ευρύτερη συνέργεια των τεχνών σε μια εποχή που αυτοπροσδιορίζεται ως μεταμοντέρνα. Είναι αλήθεια ότι η μουσική ενυπάρχει στο προσκήνιο ή στο παρασκήνιο στα τρία από τα τέσσερα βιβλία μου. Η παρουσία της από βιβλίο σε βιβλίο διαφέρει ανάλογα με τις συνθήκες και τις προθέσεις της στιγμής της δημιουργίας τους. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο πυρήνας της σύλληψης. Είναι απίστευτο ποια συνθήκη μπορεί να ενεργοποιήσει την ανάγκη της σύνθεσης μιας ιστορίας. Η πρωτόλεια νουβέλα “pianissimo” γεννήθηκε ως εξής: Νέος, εκκολαπτόμενος συνθέτης, είχα την ατυχία να μένω σ' ένα διαμέρισμα που ακριβώς στον πάνω όροφο ζούσε κάποιος που άκουγε την κακώς εννοούμενη λαϊκή μουσική, στη διαπασών. Ευχήθηκα, ο επόμενος συγκάτοικος να ήταν μια νεαρή πιανίστρια που θα με ξυπνούσε κάθε πρωί με τα αγαπημένα μου έργα. Η ευχή μου τελικά εκπληρώθηκε, όχι όμως στ' αλήθεια, αλλά στο περιβάλλον της γραφής. Εκεί που η πιθανότητα γίνεται πραγματικότητα, η πραγματικότητα δυνατότητα που μόνο ο χώρος της μυθιστορίας μπορεί να αποκαλύψει. Αργότερα, στην προσπάθεια της ποιητικής σύνθεσης “24 πρελούδια, 12 σπουδές κι εφτά πικρά τραγούδια”, φάνηκαν διαφορετικές προθέσεις. Τα 24 πρελούδια ήταν ισάριθμα ανεξάρτητα ποιήματα χωρίς την αναμενόμενη ανάπτυξη του καθ' ενός σε μια σουίτα παραλλαγών. Οι 12 σπουδές δεν ήταν τίποτα περισσότερο από ασκήσεις μνήμης βασισμένες λίγο ώς πολύ στα ιδιώματα των ποιητών που αγάπησα. Η δύσκολή εξίσωση που έπρεπε να λυθεί, ήταν το αιώνιο ζήτημα της φόρμας που συνεχίζει να απασχολεί τους σύγχρονους δημιουργούς περισσότερο ίσως απ' τους παλιούς, αν αναλογιστούμε ότι η κλασική φόρμα είτε στη μουσική, είτε στη λογοτεχνία έχει καταργηθεί κάτω από το βάρος του κατακλυσμού νέων ρευμάτων που κυριάρχησαν στον εικοστό κυρίως αιώνα. Το ερώτημα όμως πρέπει να απαντηθεί ευθέως. Είναι δυνατόν το πάντρεμα δύο τεχνών εις σάρκαν μίαν; Κατά τη γνώμη μου, όχι. Υπάρχουν όμως βαθιές συγγένειες ανάμεσα στη μουσική και στη λογοτεχνία κυρίως στον τομέα της φόρμας και της εξελικτικής της πορείας. Μια κλασική σονάτα για πιάνο, για παράδειγμα, διαβάζεται περίπου όπως ένα κλασικό μυθιστόρημα. Τα κοινά χαρακτηριστικά τους είναι η ξεκάθαρη δομή, η γραμμική αφηγηματική εξέλιξη, η δραματικότητα, η κίνηση στο χρόνο και κορυφώνονται ως τέλεια πτώση στη μουσική, ή ενδεχόμενα, ως κάθαρση στην λογοτεχνία. Στον 20ο αιώνα τα πάντα άλλαξαν μέσα σε μια θύελλα ανατροπών που έδωσαν την ευκαιρία στους δημιουργούς να πειραματιστούν και να χρησιμοποιήσουν δομικά και εκφραστικά μέσω συγκοινωνούντων τεχνών. Παράλληλα, φαίνεται ότι εξαφανίστηκαν βασικά ιδιώματα της κλασικής τέχνης όπως η περιγραφικότητα, ο χρονικός προσδιορισμός, η ηθογραφική διάσταση, τα οποία αντικαταστάθηκαν από την ανάγκη της βαθύτερης εξερεύνησης της ανθρώπινης ύπαρξης που είχε ως αποτέλεσμα την διείσδυση διαφόρων μορφών, όπως η ποίηση ή το δοκίμιο στον πεζό λόγο. Στη μουσική εγκαταλείφθηκε παντελώς το τονικό μουσικό σύστημα και καθιερώθηκαν όροι και στυλ όπως ιμπρεσιονισμός, εξπρεσιονισμός, ατονικότητα, σειραϊσμός, αλεατορισμός κλπ. Ανάλογα ρεύματα γεννήθηκαν σε όλες τις τέχνες. Στις μέρες μας παρατηρείται μια προσπάθεια συνεργασίας μουσικής, εικόνας, ποιητικού και θεατρικού λόγου με πολύ καλά αποτελέσματα. Δεν είμαι όμως σε θέση να ισχυριστώ ότι πρόκειται για πάντρεμα.
Στο διήγημά σας «Η σωστή γωνία» παρατηρείται η προσπάθεια μιας αποστασιοποιημένης ενατένισης της ζωής. Πόσο δύσκολη είναι μια τέτοια περιγραφή;
Πόσο αποστασιοποιημένος μπορεί να αισθανθεί κανείς όταν βιώνει κάτι τόσο εξωφρενικό; Μετά από ένα οξύ έμφραγμα, ένα φως τραβάει τον ήρωα προς τα έξω, αλλά εκείνος καταφέρνει να αγκιστρωθεί στα κλαδιά μιας φλαμουριάς που υπήρχε έξω από το μπαλκόνι του. Βρίσκεται μεταξύ ζωής και θανάτου. Στο κενό της ύπαρξης. Ταυτόχρονα παρακολουθεί ως θεατής αυτά που συμβαίνουν στο σπίτι του χωρίς αυτόν. Απαλλαγμένος από το βάρος της ύπαρξης, ανακαλύπτει με ειρωνεία την αμφισημία των πραγμάτων. Ότι η ζωή είναι αρκούντως αστεία για να την παίρνουμε στα σοβαρά. Βρίσκει, ίσως, τη σωστή γωνία θέασης των πραγμάτων. Ανακαλύπτει ότι του λείπουν ή έχουν αλλοιωθεί ορισμένες βασικές του αισθήσεις: Ο πόνος, η ηδονή, η αίσθηση του χρόνου, και σχολιάζει τη ζωή, άλλοτε διανοούμενος, άλλοτε με χιούμορ. Βρίσκεται σε μια παράλογη κατάσταση αφού μπορεί να σκέφτεται αλλά να μην υπάρχει. Μια ιδέα που φαντάζομαι ότι έχει περάσει απ' το νου πολλών ανθρώπων αφού το αιώνιο ζήτημα της ύπαρξης, της ζωής και του θανάτου, είναι το πλέον σοβαρό που απασχολεί διαχρονικά τόσο τους καθημερινούς ανθρώπους, όσο και τους στοχαστές. Ήταν πράγματι ένα δύσκολο εγχείρημα και δεν μπορώ να υποστηρίξω αν πέτυχε ή όχι.
Οι περισσότεροι ήρωες των διηγημάτων σας ακόμα και όταν φτάνουν σε πολύ χαμηλά επίπεδα αυτοεκτίμησης, δεν παύουν να ερωτεύονται και να ελπίζουν. Πιστεύετε ότι ο άνθρωπος πρέπει πάντα να προσπαθεί και να ελπίζει ακόμα κι όταν όλα μοιάζουν χαμένα;
Σε μια περίοδο γενικευμένης κρίσης και κατάρρευσης των αξιών, οι ήρωες δεν θα μπορούσαν να είναι παρά οι εκπρόσωποι των σημείων των καιρών. Κινούνται στα όρια της δυστυχίας, άλλοι το παραδέχονται, άλλοι προσποιούνται κι άλλοι δεν το γνωρίζουν καν. Τα διηγήματα γράφτηκαν στα χρόνια της κρίσης εκτός από το πρώτο, “Οι τρεις μέρες του κ. Θεόδωρου” γράφτηκε το 2005 και συμπεριλήφθηκε στη έκδοση λόγω της επικαιρότητας του θέματός του. Ο κ. Θεόδωρος δεν γνωρίζει ή έχει ξεχάσει τι σημαίνει ευτυχία και συνεπώς δεν γνωρίζει επακριβώς την προσωπική του κατάσταση. Η ζωή του εδώ και τριάντα χρόνια, αρχίζει από το γραφείο του, που είναι ολόκληρος ο κόσμος του, και τελειώνει στο σπίτι του, το καταφύγιο και το κάστρο του. Απολαμβάνει τη μοναχικότητά του στο δελτίο των καθημερινών, απαράλλαχτων συνηθειών του, εγκιβωτισμένος στην αέναη διαδρομή σπίτι - δουλειά. Στην πραγματικότητα ο κ. Θεόδωρος φοβάται. Αλλάζει κανάλι όταν ακούει τα δελτία ειδήσεων, αφήνει πάντα ανοιχτό το φως του χωλ, τρομοκρατείται κάθε φορά που οι δρόμοι κατακλύζονται από διαδηλωτές, τρέμει στην ιδέα ότι όλα αυτά ενδέχεται να επηρεάσουν την καθημερινή του διαδρομή. Όλα θ' αλλάξουν όταν μια μυστηριώδης γυναίκα οδηγώντας ένα κόκκινο αυτοκίνητο τον προκαλεί ν' αλλάξει πορεία. Ταυτόχρονα μπαίνει στη ζωή του και μια δεύτερη γυναίκα, νέα υπάλληλος στο γραφείο του. Ποια απ' τις δυο είναι αληθινή; Για τον αναγνώστη δεν θ' αργήσει να αποκαλυφθεί η αλήθεια τη στιγμή που θα διαπιστώσει ότι κάτι δεν πάει καλά με τον κ. Θεόδωρο. Η τύχη της ιστορίας του επιφυλάσσει ένα γοητευτικό τέλος ή ένα καταληκτικό παράδοξο, με την παρουσία μιας γυναίκας στο σπίτι του. Ένας επίσης μοναχικός ήρωας, στο “η ζωή με το κρεβάτι μου”, προσπαθεί να πείσει τον εαυτό του ότι η ελάχιστη κίνηση αποτελεί την επιτυχημένη επιλογή της ζωής του. Επικαλείται την οικονομία του Μπαχ στο θεματικό υλικό, τη βαρετή και φλύαρη μουσική του Ρομαντισμού, τη φιλοσοφική βάση των επικούρειων φιλοσόφων και την αχρείαστη συνδρομή της γυναίκας, μέχρι τη στιγμή που εκείνη θα χτυπήσει την πόρτα του. Η “Όλγα Μπολένοβα”, ώριμη τραγουδίστρια της όπερας, παντρεύεται έναν δήμαρχο επαρχιακής πόλης με τις παρελκόμενες επιπτώσεις της επιλογής της. Ένας νέος δημοσιογράφος της τοπικής εφημερίδας κόβει το δρόμο της μ' ένα ποδήλατο. Τι ακριβώς συνέβη στην περίπτωση τη Όλγα Μπολένοβα; Θα τραγουδήσει αύριο στη Γιορτή των Νερών; Άλλοι την είδαν τα χαράματα να πέφτει στον καταρράκτη, άλλοι επιμένουν πως την είδαν με μια βαλίτσα στο σταθμό του τρένου και οι πιο ευφάνταστοι, πάνω σε ένα ποδήλατο στα καλντερίμια της παλιάς πόλης. “Μια μέρα μαζί μου”, μια μέρα παρέα μ' έναν άστεγο, πρώην επιτυχημένο τενόρο που έχασε τη φωνή του και την καριέρα του, όταν προσπάθησε να τραγουδήσει Βάγκνερ με μοναδικό σκοπό να βρίσκεται δίπλα στην αγαπημένη του Ιζόλδη. Ζει σ' ένα χαρτόκουτο δίπλα σ' έναν κάδο σκουπιδιών, δηλώνει με αξιοπρέπεια άστεγος και όχι ζητιάνος, χαρίζει στους περαστικούς δοξασμένες άριες και ζει από την ελεημοσύνη τους. Μια ευαίσθητη και ενημερωμένη κυρία θα τον προσέξει. Ο τενόρος ονειρεύεται: “λες η κυρία Αντονέλλα να άφησε επίτηδες κάποιο μήνυμα μ' αυτό το κουτί; ...να σκαρφαλώσω στα κεραμίδια του σπιτιού της... να μπω στο σαλόνι της από την καμινάδα... κάτι θα μου έχει αφήσει δεν μπορεί... μπισκοτάκια... καραμελωμένα μηλαράκια... και τα μελομακάρονά της... κόλαση... τα δοκίμασα πέρυσι... ίσως έχει αφήσει κι ένα σημείωμα... μόλις τελειώσεις έλα πάνω... θα με περιμένει κάτω απ' τις κουβέρτες... θα βγάλω τη γενειάδα... το σκούφο... τις μπότες... και θα τρυπώσω στο μαλακό στρώμα... τα μαξιλάρια θα μυρίζουν γιαπωνέζικη μανόλια... έξω θα το 'χει στρώσει για τα καλά... λες; ...δεν έχω παρά να δοκιμάσω... για μια ελπίδα ζούμε...” (Απόσπασμα) Οι παραπάνω ήρωες δίνουν τις δικές τους απαντήσεις για τον έρωτα και την ελπίδα, ή για την ελπίδα του έρωτα. Η προσωπική μου άποψη είναι ότι ο έρωτας για τη ζωή είναι η αναπνευστική οδός που κρατάει τον άνθρωπο εν ζωή.
Τα δύο τελευταία σας διηγήματα έχουν διαφορετικούς τρόπους γραφής από την απλή αφήγηση μιας ιστορίας. Σας αρέσει να πειραματίζεστε; Πως βλέπετε τις νέες τάσεις στο σύγχρονο διήγημα;
Δεν πρόκειται για κάποιο πείραμα. Είναι μια παράλληλη σπουδή στο φλέγον ζήτημα της φόρμας σύμφωνα με τα παραπάνω που έχουν ειπωθεί. Το βιβλίο ξεκινά με την κλασική αφηγηματική γραφή που σταδιακά αποσυντίθεται και καταλήγει σ' ένα, ας το πούμε, πεζοποίημα συνειδησιακής ροής. Το “σταχτοδοχείο- όπερα δωματίου σε μία πράξη”, είναι μια απόπειρα αντισυμβατικής γραφής, κάτι σαν τον μουσικό εξπρεσιονισμό. Η δυνατότητα της λέξης θανατώνει τη δυνατότητα της ολοκληρωμένης πρότασης που οδηγεί σ' ένα περίκλειστο συναισθηματικό περιβάλλον, όπως ακριβώς ένας ανεξάρτητος μουσικός φθόγγος αποκλείει την ανάπτυξη ενός συγκεκριμένου μουσικού θέματος. Αυτό δεν σημαίνει την απουσία θεματικής επιλογής. Ο αναγνώστης εύκολα θα διαπιστώσει ότι πρόκειται για μια πλάγια ματιά στην ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας. Στη “Σάρα” τα πάντα βρίσκονται υπό αίρεση. Το σι δεν βρίσκει το ντο και το οικοδόμημα της Ευρωπαϊκής ιστορίας της μουσικής κατακρημνίζεται μαζί με τις παραδοσιακές αξίες του. Η Σάρα δεν αντιπροσωπεύει κάποιον μουσικό φθόγγο. Η Σάρα δεν εκπροσωπεί την τάξη ή το χάος. Η Σάρα παίρνει θέση δίπλα μας σαν καλός άγγελος όχι για να μας προστατέψει, αλλά για να μας παρηγορήσει. Σχετικά με την τελευταία ερώτηση, μου αρέσουν τα μικρά διηγήματα με πυκνή γραφή που πλησιάζει την ποίηση.
Πείτε μας τα καινούργια σας εκδοτικά σχέδια.
Υπάρχουν αρκετά πράγματα στο συρτάρι που περιμένουν τη σειρά τους. Προς το παρόν αναμένεται η κυκλοφορία σε βιβλίο και cd ενός έργου για πιάνο με τίτλο “Αναμνήσεις από τη γη του Ορφέα”.
