Top menu

Περιεχόμενα Τεύχους 23

Η φιλοσοφία στα χρόνια της αρχαιοελληνικής τραγωδίας του Φρειδερίκου Νίτσε

Η φιλοσοφία στα χρόνια της αρχαιοελληνικής τραγωδίας, φιλοσοφία, Φρειδερίκος Νίτσε, μτφρ. Βαγγέλης Δουβαλέρης, Εκδόσεις Gutenberg 2013

 

Ένα χρόνο πριν από την έκδοση της Γέννησης της Τραγωδίας, ο νεαρός καθηγητής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας, Φρειδερίκος Νίτσε, αποφασίζει να βουτήξει βαθιά στους Προπλατωνικούς φιλοσόφους, αλλά και στους Διαλόγους του Πλάτωνα, με σκοπό -όπως ο ίδιος επισημαίνει- «εγώ να ωφεληθώ πρωτίστως».

Ο διανοητής της θέλησης για ζωή, εκείνης της ριγηλής κατάφασης, όπως την επεξεργάζεται στη Γέννηση της Τραγωδίας, αλλά και στα μετέπειτα έργα του, θέτει τον εαυτό του προ της μεγάλης πηγής της φιλοσοφίας, έτσι όπως τέθηκε από τους Έλληνες, τον αιώνα πριν από τους Περσικούς Πολέμους. Κι αυτό διότι όπως ο ίδιος διατείνεται εντόνως, «ήταν αυτοί που βρήκαν μια δυνατότητα ζωής».

Καίτοι νεαρός ακόμα (μόλις 25 ετών), ο Νίτσε, ανασκαλεύει με Πλουτάρχειο τρόπο τις δομές των συστημάτων των φιλοσόφων εκείνης της περιόδου. Από τον Θαλή έως τον Σωκράτη, η κριτική ματιά του αποκωδικοποιεί τις απαρχές της κτίσης του κόσμου, δίχως ίχνος λογιοσύνης (που τόσο απεχθανόταν), ενώ συνθέτει κάποια δικά του ερωτήματα τα οποία θα αποτελέσουν την κινητήρια δύναμη της μελλοντικής πορείας του.

Για τον Γερμανό φιλόσοφο, η παρουσία των Ελλήνων είναι καθοριστική στην εξέλιξη της κοσμολογικής σκέψης. Δεν δημιούργησαν σκέψη εκ του μηδενός, έμαθαν από αρχαιότερους λαούς και ουσιαστικά μετουσίωσαν τη γνώση τους σε τρόπο ζωής. Θα πει με περισσό σεβασμό, ο Νίτσε «άλλοι λαοί έχουν αγίους, οι Έλληνες σοφούς». Ή όπως θα χαρακτηρίσει στη συνέχεια δημιούργησαν «μια Δημοκρατία των Μεγαλοφυών».

Άντρες εντελείς, κομμένοι από την ίδια πέτρα, οι Αρχαίοι φιλόσοφοι, κόμισαν φιλοσοφικές λίθους σε έναν υφολογικά ενιαίο πολιτισμό δίχως περισπάσεις για την αναζήτηση της Αλήθειας. Ο Νίτσε επισημαίνει πως οι φιλόσοφοι εκείνης της εποχής, δεν είναι άνθρωποι ξεκομμένοι από το κοπάδι, δεν είναι κομήτες. Δεν δίδαξαν μόνο τι εστί φιλοσοφία, αλλά και τι οι ίδιοι υπήρξαν, σε μιαν εποχή θαυμαστής συμπάγειας, για το πνεύμα και την αναζήτηση της γνώσης.

Η «φιλοσοφία στα χρόνια της αρχαιοελληνικής τραγωδίας», προοριζόταν για συμπλήρωμα της Γέννησης της Τραγωδίας. Μάλιστα, ο Νίτσε είχε σκοπό να το προσφέρει ως δώρο στα γενέθλια του Βάγκνερ (το Πάσχα του 1873). Φευ, η αντίδραση του Δασκάλου ήταν ψυχρή και συνάμα ιλαρή, κάτι που πλήγωσε αφάνταστα τον Νίτσε. Εκείνη η παγωμένη ατμόσφαιρα στο σαλόνι των Βάγκνερ, αποτέλεσε το έναυσμα για να αποκόψει τις γέφυρές του με τον Γερμανό συνθέτη.

Το συγκεκριμένο έργο, πέραν της αναλυτικής και της εις βάθους προσέγγισης στην Ιστορία των Προπλατωνικών, είναι μια σπάνια, ποιητική και φωτεινή αναψηλάφηση του θαυμασμού του ανθρώπου, στη θέα του κόσμου που τον περιβάλλει.

Ο Νίτσε, εβρισκόμενος ακόμα στο πρώιμο στάδιο της δημιουργικής του πορείας, δεν έχει αποκοπεί πνευματικά από τον Σοπενάουερ και τον Βάγκνερ, αναζητεί τις εκλεκτικές του συγγένειες• ψαύει με πάθος τις έννοιες του Έν και του Παν, σκάβει τα πρώτα μέτρα της μακράς πορείας του. Ξεκινάει από τις πηγές (τους Αρχαίους Φιλόσοφους), τους οποίους θα βρει (ξανά) δίπλα του στη Χαρούμενη Επιστήμη.

Η μελέτη του ξεκινάει με τον Θαλή και την σύλληψή του: «Ύδωρ, η αρχή του παντός». Πάνω σε τούτη την πλατφόρμα σκέψης του Θαλή, θα πατήσουν και οι κατοπινοί φιλόσοφοι, ακυρώνοντας, προσθέτοντας ή παραλλάσσοντας την αναζήτηση της απαρχής του κόσμου.

Ο Αναξίμανδος ο Μιλήσιος, ο πρώτος γράφων φιλόσοφος, θα μιλήσει για το Αληθώς Ον. Το μη φθαρτό και το μη συγκεκριμένο. Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος, ο Σκοτεινός, όπως τον αναφέρει ο Νίτσε, μιλάει για την Νομοτέλεια, αντί για το Αιώνιο Ον βλέπει μόνο το γίγνεσθαι που προέρχεται από την πάλη των αντιθέτων. Γι’ αυτόν ο κόσμος είναι ένα παιχνίδι που παίζει ο Δίας. Ο Παρμενίδης, ολότελα αντίθετος του Ηράκλειτου, κάνει την πρώτη διάκριση σώματος – πνεύματος που τελειοποιεί ο Πλάτωνας. Αναζητεί μια βεβαιότητα, μακριά από μυστικισμούς και Μύθους.

Ο Ζήνων μελετάει το Άπειρο μέγεθος, ο Αναξαγόρας μιλάει για την αρχή της Μεταβολής, για το Χάος (το Παν περιέχεται στο Παν), για τον Νου που κινεί την αρχή του κόσμου.  Ας μην ξεχνάμε πως ήταν ο φιλόσοφος που επηρέασε τον Ευριπίδη, αλλά κυρίως τον Περικλή. Ο Δημόκριτος είναι ο πρώτος που πραγματώνει ένα επιστημονικό ιδεώδες, ενώ ο Σωκράτης με την διαλεκτική του γίνεται ο πρώτος φιλόσοφος της ζωής που κατευθύνεται από την Σκέψη. Κατάφερε να θριαμβεύσει έναντι των ενστίκτων, με όπλο την σοφία, επιδιώκοντας –ουσιαστικά- τον θάνατό του.

Ο Νίτσε θαυμάζει απεριόριστα την περήφανη ανωτερότητα του Ηράκλειτου («μιλάει μαινομένω στόματι σαν Πυθία ή Σίβυλλα»), όμως ο Σωκράτης είναι εκείνος τον οποίο θεωρεί κοντινό του, «γι’ αυτό σχεδόν πάντοτε αγωνίζομαι εναντίον του».

Φυσικά δεν λησμονεί τον Πλάτωνα, τον οποίο θεωρεί τον πρώτο «μεμιγμένο». Είναι αυτός που φέρνει πραγματικά κάτι νέο στη σκέψη των ανθρώπων.

Για τον μεγάλο Γερμανό διανοητή, τρεις είναι καθαρότεροι τύποι σοφών: ο Πυθαγόρας, ο Ηράκλειτος και ο Σωκράτης.

Επιπροσθέτως μελετώντας με ενδελέχεια, τους Αρχαίους Έλληνες, αποφαίνεται πως «στην εποχή της τραγωδίας, ο Έλληνας στοχάζεται πάνω στον εαυτό του και το μαρτυρεί! Πόσο σημαντικό!».

Το συγκεκριμένο βιβλίο, εξηγεί -εν πολλοίς- πως διαμορφώνει τον κόσμο του, ο ένθεος ποιητής, που στη συνέχεια του ταραγμένου βίου του, θα συνθέσει μια ακαταμάχητη συμπαντική ελεγεία με τον Ζαρατούστρα του. Αυτές είναι οι πηγές στις οποίες βούτηξε, για να αναδυθεί με την κατάφαση του ενστίκτου. Οι «πρωτογέννητοι» (κατά Χάμπερμας) και η «φυλή των ηρώων», είναι αυτοί που τον σμιλεύσουν πνευματικά.

Η άξια και θαυμαστή μετάφραση ανήκει στον Βαγγέλη Δουβαλέρη, ο οποίος έχει καταπιαστεί (με επιτυχία) κι άλλες φορές με τον Νίτσε, ενώ η φιλολογική επιμέλεια ανήκει στον Ήρκο Ρ. Αποστολίδη. Να σημειωθεί πως στη συγκεκριμένη έκδοση περιλαμβάνεται και μια εκλογή από τις αδημοσίευτες, στα ελληνικά, διαλέξεις τους για τους Προπλατωνικούς, με σχετικές σημειώσεις που κρατούσε κατά την ενασχόλησή του με την αρχαιοελληνική φιλοσοφία.

Διονύσης Μαρίνος