Αριθμός στη σειρά: 10
στον Νέστορα Πουλάκο
Με αφορμή την έκδοση Η μάσκα και η ψυχή του Φιόντορ Σαλιάπιν, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Λέμβος, συνομιλήσαμε με την μεταφράστρια της Ελένη Κατσιώλη.
Έχετε μεταφράσει το βιβλίο Η μάσκα και η ψυχή του Φιοντόρ Σαλιάπιν. Θα ήθελα να σας ρωτήσω, με τι κριτήρια επιλέξατε το συγκεκριμένο έργο;
Eίμαι μουσικός κι είχα υπόψη μου αυτόν τον μεγάλο τραγουδιστή της όπερας, τον Σαλιάπιν, που έχει συμβάλει, όπως και η Μαρία Κάλλας, στη θεατρικότητα της όπερας που εκείνα τα χρόνια βρισκόταν σε έλλειμμα. Όταν άρχισα να διαβάζω το βιβλίο, το κίνητρο έγινε διπλό, γιατί ο άνθρωπος αυτός έζησε σε ενδιαφέροντες αλλά και δύσκολους καιρούς, όπως ήταν τα χρόνια πριν και μετά την επανάσταση του 1917.
Περιγράψτε μας την υπόθεση του βιβλίου και πείτε μας τρεις λόγους που ο αναγνώστης θα πρέπει να το επιλέξει. Τι θα κερδίσει από αυτό;
Πρόκειται για την αυτοβιογραφία ενός πολύ σημαντικού προσώπου που δεν καταναλίσκεται, κατά τη γνώμη μου, σε ευτελείς περιγραφές και σχόλια, αλλά αναδεικνύει σημαντικά πρόσωπα και γεγονότα της εποχής του. Έτσι ο αναγνώστης θα γνωρίσει: ιστορικά στιγμιότυπα από τη ζωή σημαντικών παραγόντων της επανάστασης, όπως είναι ο Λένιν, ο Τρότσκι και ο Στάλιν, μεγάλους συγγραφείς όπως ο Γκόρκι και μεγάλους ζωγράφους όπως ο Σερόφ, ο Βρούμπελ, ο Κουστόντιεφ, τις απόψεις του Σαλιάπιν για το τραγούδι και την όπερα, ειδικά τη ρωσική, που την αγάπησε και την υπηρέτησε πιστά. Επιπλέον, θα προσθέσω ότι ενδιαφέρει τον μουσικό και ειδικά τον τραγουδιστή της όπερας, τον ηθοποιό, τον ζωγράφο και τον ιστορικό ως σημαντική πηγή που προέρχεται από αυτόπτη μάρτυρα.
Υπάρχει κάποιο λογοτεχνικό είδος, στο οποίο να έχετε μια ιδιαίτερη προτίμηση ή ενδεχομένως και να έχει ασκήσει επιρροή στις δημιουργίες σας;
Με ενδιαφέρουν πολύ τα διηγήματα που αναφέρονται στη σοβιετική καθημερινότητα. Τα μικρά πράγματα που μας περιγράφουν πολλοί και καλοί συγγραφείς.
Η προσωπικότητα ενός συγγραφέα, ο βίος του γενικά, θεωρείτε πως επηρεάζει τη σχέση του με τον μεταφραστή του;
Ναι! Βέβαια! Δεν μου αρέσουν οι υβριστές, όπως ο Ναμπόκοφ στις εξευτελιστικές διαλέξεις του για τον Ντοστογιέφσκι. Ο καθένας μπορεί να έχει την άποψή του, αλλά θα πρέπει να τη στηρίζει με τον λόγο και όχι με την ύβρη.
Πόσο δύσκολο είναι το έργο ενός μεταφραστή; Πού εντοπίζονται δηλαδή οι δυσκολίες που έχει να αντιμετωπίσει;
Η μεγάλη δυσκολία βρίσκεται στο να παγιδευτεί στη δομή της γλώσσας του συγγραφέα και να κάνει το κείμενο από δυσνόητο έως ακαταλαβίστικο. Το δεύτερο, είναι η επεξεργασία της γλώσσας που πρέπει να γίνει ελκυστική για τον αναγνώστη χωρίς να προδίδει το νόημα.
Υπάρχει κάποιο μυστικό για μια καλή μετάφραση; Ποια ήταν τα δικά σας μυστικά για τη μετάφραση του βιβλίου του Σαλιάπιν;
Η μετάφραση είναι κάτι που απολαμβάνω. Αυτή η πάλη με τις λέξεις είναι για μένα αγάπη. Στη συνέχεια, θα πρέπει να μου αρέσει και το βιβλίο. Στον Σαλιάπιν είχα να αντιμετωπίσω διάφορα καλλιτεχνικά έργα, ονόματα, τοπωνύμια, πόλεις, πρόσωπα και πάντα έπρεπε να σκέφτομαι ότι αυτό, που για τον Ρώσο μπορεί να είναι αυτονόητο για τον Έλληνα δεν σημαίνει τίποτε. Επομένως, θα έπρεπε κάπως να τον εισαγάγω ή με παραπομπή ή με επεξηγηματική παρένθεση ή να εντάξω την πληροφορία μέσα στον λόγο.
Ποιο θεωρείτε πως είναι το μεγαλύτερο δώρο που εισπράττει ένας μεταφραστής μέσα από τη δουλειά του;
Να πουληθεί το βιβλίο, να διαβαστεί και να μην κουράζει με τη γλώσσα του τους αναγνώστες.
Η μετάφραση επηρεάζει τη συγγραφή, κατά τη γνώμη σας;
Οπωσδήποτε. Νομίζω ότι πολλά καλά βιβλία καταστράφηκαν από κακές μεταφράσεις και, μερικές φορές, κάποια κακογραμμένα φαίνονται ωραία. Επίσης, οι διαδοχικές μεταφράσεις, ας πούμε από τα ρώσικα στα γαλλικά και μετά από τα γαλλικά στα ελληνικά, σκοτώνουν το πρωτότυπο.
Τι μπορεί να σας εμπνεύσει και να σας δώσει κίνητρο για να μεταφράσετε ένα βιβλίο;
Συνήθως, κάποιο ιστορικό γεγονός που έγινε αφορμή, για να γραφεί αυτό το βιβλίο, κοινωνικές και πολιτικές καταστάσεις. Με ενδιαφέρουν πολύ τα κινήματα των αρχών του 20ου αιώνα στη Ρωσία. Άλλωστε, η Ρωσία είναι τόσο γνωστή σε μας τους Έλληνες αλλά και τόσο άγνωστη, επειδή οι μεταφράσεις περιορίζονται ακόμα και σήμερα σε μερικούς τομείς. Η Ρωσία είναι μια αχανής χώρα που έχει να παρουσιάσει ακόμα πληθώρα γραπτών πάσης φύσεως.
Ποια είναι η σχέση σας με τη μουσική και πόσο επηρεάζει τις υπόλοιπες δραστηριότητες σας, όπως π.χ. τη μετάφραση;
Είμαι συνταξιούχος μουσικός της δευτεροβάθμιας δημόσιας εκπαίδευσης, διπλωματούχος πιάνου και πτυχιούχος αντίστιξης. Αυτά είναι τα τυπικά μου προσόντα της μουσικής. Νομίζω όμως ότι η μουσική είναι η αιτία που ψάχνω τόσο πολύ τις λέξεις και αναζητώ μία ομαλή και ευχάριστη ακουστική ροή στον λόγο. Ο Σαλιάπιν ήταν μια απολαυστική απασχόληση, που μου έδωσε πολύ χαρά και πλούτισε τις γνώσεις μου. Ακόμα, με ενδιαφέρουν μελέτες, απομνημονεύματα, μαρτυρίες και βιογραφίες μουσικών.
Ποια πιστεύετε πως είναι η μεγαλύτερη αλήθεια που έχει πει μέσα από το έργο και τη ζωή του ο Σαλιάπιν;
Το πάθος ενός πολύ φτωχού ανθρώπου για μια τέχνη που σχεδόν δεν σπούδασε και το πλάσιμο των ρόλων. Μου δίνει την εντύπωση ενός ειλικρινούς ατόμου που θέλει να χαρίσει στους άλλους τα μυστικά της τέχνης του και να απολογηθεί για τη φυγή του από την πατρίδα.
Πώς κρίνετε τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα και τη σχέση της με το βιβλίο;
Πιστεύω ότι ανέκαθεν το βιβλίο βρισκόταν σε μια ιδιόμορφη σχέση με τους αναγνώστες, εδώ στην Ελλάδα. Αν υπάρχει επικαιρότητα, π.χ. σκάνδαλα, αν υπάρχει θάνατος και μάλιστα βίαιος είναι ακόμα καλύτερα, αν υπάρχει οποιαδήποτε επέτειος ή νόμπελ κι αν ο εκδοτικός οίκος είναι εύρωστος και γνωστός, τότε ακόμα και βιβλίο με ρηχό ή ευτελές περιεχόμενο μπορεί να πουλήσει. Άλλωστε τα κακά ευπώλητα δίνουν τη δυνατότητα να εκδοθούν μερικά καλά βιβλία. Όσο για μο μουσικό βιβλίο, φοβάμαι ότι, παρόλο που η βιβλιογραφία της μουσικής είναι σχετικά περιορισμένη, δεν υπάρχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον σε αυτόν τον τομέα. Γενικά, όμως, πιστεύω ότι το βιβλίο δεν πάει χειρότερα. Γίνονται όλο και περισσότερες καλές μεταφράσεις και καλές μελέτες, ευρωπαϊκές και ντόπιες, γράφονται αρκετά και καλά μυθιστορήματα και ποιήματα από Έλληνες συγγραφείς. Παράλληλα όμως υπάρχει όλη αυτή η παραφιλολοφία, από αστρολογία, ψεκασμένους, σενάρια συνομωσίας, που έχει πολλούς και πιστούς θιασώτες και είναι αυτή που πουλάει. Βέβαια, το οικονομικό πρόβλημα εξαιτίας της κρίσης -δεν πιστεύαμε ότι θα ξαναδούμε καροτσάκια με βιβλία στους δρόμους- εμποδίζει το κακό βιβλίο να θρέψει το καλό, και αυτό είναι ένα πρόβλημα, που μαζί με την ακρίβεια του βιβλίου, είναι απαγορευτικό για πολλά μικρά βαλάντια.
Ποια είναι τα επόμενά σας σχέδια; Αναμένεται να εκδοθούν μεταφράσεις και γραπτά σας;
Έχω ήδη έτοιμο ένα μεγάλο βιβλίο, που δεν θα μπορώ ακόμα να ανακοινώσω τον τίτλο του, περιμένω την έκδοση και ενός άλλου βιβλίου κατά τον Ιανουάριο και στη συνέχεια, θα ήθελα να εκδώσω μια συλλογή κοινωνικού διηγήματος του 19ου αιώνα, πάντα από τα ρωσικά.
