Γράφει η Χλόη Κουτσουμπέλη
Ας φανταστούμε πως βρισκόμαστε στην ανοιχτή θάλασσα, πως οι τοίχοι αυτής της αίθουσας γίνονται ρευστοί κι εμείς πλέουμε στο πέλαγος και μέσα στην νύχτα ξάφνου ακούγεται ένα τραγούδι, το πιο μυστικό, το πιο απόκρυφο, το πιο σαγηνευτικό, ένα αρχαίο τραγούδι που διασχίζει τον χώρο και το χρόνο, το τραγούδι της φάλαινας…
Ποιος μπορεί να μεταφράσει το τραγούδι της φάλαινας;
Τι ζητά άραγε αυτή η αρσενική καμπουροφάλαινα, τι ψάχνει, τι χρειάζεται, τι θέλει, αναζητά το ταίρι της, προσπαθεί να γοητεύσει, να προσελκύσει, μήπως ονειρεύεται, μήπως πονάει, μήπως ερωτεύεται;
Όλες οι φάλαινες του κοπαδιού μοιράζονται το ίδιο τραγούδι, ίσως η μια αντιγράφει το τραγούδι της άλλης. Τι πληροφορίες άραγε μοιράζονται οι φάλαινες του κοπαδιού, τους άγριους εφιάλτες τους, τα ονειρά τους, τρόπους επιβίωσης, αναγγελία του καθημερινού δείπνου;
Το διαστημόπλοιο Βόγιατζερ εκπέμπει την ηχογράφηση αυτού του τραγουδιού στο διάστημα, ίσως κάποιος μέσα στο αχανές απέραντο σύμπαν μπορεί να βρεθεί να το αποκρυπτογραφήσει…
Ο επικεφαλής σχετικής μελέτης Ryuji Suzuki υπογραμμίζει ότι τόσο οι άνθρωποι όσο και οι φάλαινες επικοινωνούν χρησιμοποιώντας ξεχωριστές μονάδες ήχου που είναι ταξινομημένες σε μια ιεραρχική δομή. "Για παράδειγμα, ένα κείμενο αποτελείται από παραγράφους, οι παράγραφοι αποτελούνται από προτάσεις, οι προτάσεις από λέξεις κτλ," εξηγεί ο Suzuki"Κάθε στοιχείο βρίσκεται σε διαφορετικό επίπεδο στην ιεραρχία."Όσον αφορά στο τραγούδι των μεγαπτεροφάλαινων, μια περίοδος αποτελείται από τραγούδια, ένα τραγούδι αποτελείται από ηχητικά μοτίβα, ένα μοτίβο αποτελείται από φράσεις και μια φράση αποτελείται από ηχητικές μονάδες. Αν όλα αυτά τα συνδυάσουμε τότε φαίνεται πως οι φάλαινες έχουν κάτι που μοιάζει να είναι το δικό τους συντακτικό, τη δική τους γραμματική διάταξη των λέξεων μέσα στις προτάσεις. Η γλώσσα του τραγουδιού της φάλαινας είναι μία ξένη γλώσσα. Ποιος μπορεί να την μεταφράσει…
Να μία πρόχειρη προσπάθεια που θα μπορούσε κάποιος να κάνει για παράδειγμα.Η νύχτα είναι μια φάλαινα. Κυλάει στιλπνή μές στους καπνούς, ξεπροβάλλει αναπάντεχα μές στην ομίχλη, τραγουδάει το μελαγχολικό τραγούδι της σε ξέστρωτα κρεβάτια και μονά παπλώματα.
Ακούσατε λοιπόν μία μετάφραση του τραγουδιού της φάλαινας σε ποιητική γλώσσα.Γιατί η ποίηση επίσης είναι μία γλώσσα όπως η γλώσσα του τραγουδιού της φάλαινας. Είναι μια ξένη γλώσσα. Με τους δικούς της κανόνες και τους δικούς της φθόγγους, το δικό της συντακτικό και την δική της γραμματική.
Είναι μία ξένη γλώσσα.
Στο διήγημα "Το μοιρολόγι της φώκιας" ο Παπαδιαμάντης μας λέει:
Κ᾿ ἡ φώκη, καθὼς εἶχεν ἔλθει ἔξω εἰς τὰ ρηχά, ηὖρε τὸ μικρὸν πνιγμένον σῶμα τῆς πτωχῆς Ἀκριβούλας, καὶ ἤρχισε νὰ τὸ περιτριγυρίζῃ καὶ νὰ τὸ μυρολογᾷ, πρὶν ἀρχίση τὸ ἑσπερινὸν δεῖπνον της.
Τὸ μυρολόγι τῆς φώκης, τὸ ὁποῖον μ ε τ έ φ ρ α σ ε ν εἰς ἀνθρώπινα λόγια εἶς γέρων ψαρᾶς, ἐντριβὴς εἰς τὴν ἄφωνον γλῶσσαν τῶν φωκῶν, ἔλεγε περίπου τὰ ἑξῆς:
Αὐτὴ ἦτον ἡ Ἀκριβούλα
ἡ ἐγγόνα τῆς γρια-Λούκαινας.
Φύκιά ῾ναι τὰ στεφάνια της,
κοχύλια τὰ προικιά της...
Κ᾿ ἡ γριὰ ἀκόμα μυρολογᾷ
τὰ γεννοβόλια της τὰ παλιά.
Σὰν νἄχαν ποτὲ τελειωμὸ
τὰ πάθια κ᾿ οἱ καημοὶ τοῦ κόσμου.
Ο γέρο ψαράς μετάφρασε λοιπόν την άφωνη γλώσσα των φωκών.
Γιατί αν υπάρχει μία γλώσσα που μπορεί να μεταφράζει τους ήχους αλλά και την σιωπή, τις παύσεις και την απουσία, το ανομολόγητο, το άφατο, το άρρητο, το όνομα του Θεού που δεν επιτρέπεται να προφέρουν οι αμύητοι, αυτό είναι η ποίηση. Η ποίηση είναι η μετάφραση της λεπτής ισορροπίας, του τεντωμένου σκοινιού, μίας χιονισμένης απέραντης πεδιάδας.Πόσες λέξεις έχουν οι Εσκιμώοι για το χιόνι;
Κανούκ; Νιφάδες
Κανεβλουκ: λετπό χιόνι
Νατκουίκ: ανεμόχιονο
Νεβλούκ: χιόνι που κολλάει
Κανικάκ: χιόνι στο χώμα
Μουρουανέκ: μαλακό βαθύ χιόνι στο χώμα
Κετράρ: παγωμένη κρούστα πάνω απ’ το χιόνι
Νουταριούκ: φρέσκο χιόνι
Κουανισκινέκ: χιόνι στο νερό
Κενγκαρούκ: όχθη καλυμμένη με χιόνι
Πίρτα: χιονοθύελλα
Σελαλίρ: χιονοθύελλα με χαλάζι
Πιρελβαγκ: εκτυφλωτική χιονοθύελλα
Κανεβλουκ: λετπό χιόνι
Νατκουίκ: ανεμόχιονο
Νεβλούκ: χιόνι που κολλάει
Κανικάκ: χιόνι στο χώμα
Μουρουανέκ: μαλακό βαθύ χιόνι στο χώμα
Κετράρ: παγωμένη κρούστα πάνω απ’ το χιόνι
Νουταριούκ: φρέσκο χιόνι
Κουανισκινέκ: χιόνι στο νερό
Κενγκαρούκ: όχθη καλυμμένη με χιόνι
Πίρτα: χιονοθύελλα
Σελαλίρ: χιονοθύελλα με χαλάζι
Πιρελβαγκ: εκτυφλωτική χιονοθύελλα
Είδος χιονιού που τρυπάει το κεφάλι σου και μαστιγώνει την πλάτη σου από τους Εσκιμώους, Γιούπικ
Σικούγκ- Ερλουνί; Όταν κάνει τόσο κρύο που αν πετάξεις στον αέρα μία κούπα νερό αυτή θα μεταμορφωθεί σε κρύσταλλο προτού ακουμπήσει στο παγωμένο έδαφος.
Όταν χιονίζει στην Ελλάδα, το χιόνι μεταφράζεται με την λέξη χιόνι. Στην Αλάσκα υπάρχουν τόσες διαφορετικές λέξεις με λεπτές αποχρώσεις κρύσταλλου γιατί η ζωή τους εκεί είναι συνέχεια χιονισμένη. Η ίδια η γλώσσα τους λοιπόν πλάτυνε για να χωρέσει όλες αυτές τις διακυμάνσεις σ’ αυτό το φαινόμενο με το οποίο είναι τόσο εξοικειωμένοι.Το χιόνι γίνεται λέξεις. Η ίδια η γλώσσα κουβαλά ολόκληρη την γεωγραφία της χώρας.
Ο Μπόρχες λέει: Η ομορφιά καραδοκεί. Αν είμαστε ευαίσθητοι, θα την αισθανθούμε μέσα στην ποίηση όλων των γλωσσών.
Αυτή λοιπόν η ήδη μεταφρασμένη γλώσσα, η ποίηση, αυτό το ζουμερό πορτοκάλι, εμπεριέχει μέσα του την σοφία όλου του δέντρου. Ένα ποίημα είναι πολύ πιο περιεκτικό από ότι δείχνει. Όπως και ένα πορτοκάλι που εμπεριέχει μέσα του τον θάνατο των υπολοίπων εννέα ανθών πορτοκαλιάς που ποτέ δεν θα γίνουν καρπός, έτσι και ένα ποίημα εμπεριέχει πολύ περισσότερο από ότι φαίνεται. Αυτό που εμπεριέχει είναι οι ιερές δονήσεις του. Κάτω από τις στενές λέξεις με τα γράμματα γραβάτες το ποίημα κυκλοφορεί ελεύθερο και αβίαστο, σε επαφή με τον ψυχισμό του ποιητή, με το ασυνείδητό του, με το συλλογικό ασυνείδητο, με τον αναγνώστη του. Ένα ποίημα δεν είναι μόνο ένα ποίημα, είναι το πριν και το μετά του χρόνου που γράφτηκε, ένας ωκεανός από ερεθίσματα μυστικά και ανέγγιχτα.Η λέξη Θεός. Πόσες λέξεις υπάρχουν στην Αγία Γραφή για το πρόσωπο του θεού; Αναφέρω μερικά.
Ελ, Ελοάχ, Αντόν, Ελ Σαντάι, Ελ Ελυόν, Ελ Ολάμ, Γιαχβέ Ελοχίμ, Αντονάι Γιαχβέ
Γιαχβέ Σαβαώθ, Ελ Ελωέ Ισραήλ, Ελ Καννά Θεός ζηλότυπος
Ελ Ραχούμ (רחוּם אל): Θεός οικτίρμων
Ελ Χαννούν (חנּוּן אל): Θεός ελεήμων
ΧαΕλ ΧαΝεεμάν (הנּאמן האל): ο Θεός ο αξιόπιστος
Ελ γκαντόλ βενορά (ונוֹרא גּדוֹל אל): Θεός μεγάλος και φοβερός
ΧαΕλ χαγκαντόλ χαγκιμπόρ βεχανορά (והנּוֹרא הגּבּר הגּדל האל): ο Θεός ο μεγάλος, ο ισχυρός και ο φοβερός
Γιαχβέ Σαβαώθ, Ελ Ελωέ Ισραήλ, Ελ Καννά Θεός ζηλότυπος
Ελ Ραχούμ (רחוּם אל): Θεός οικτίρμων
Ελ Χαννούν (חנּוּן אל): Θεός ελεήμων
ΧαΕλ ΧαΝεεμάν (הנּאמן האל): ο Θεός ο αξιόπιστος
Ελ γκαντόλ βενορά (ונוֹרא גּדוֹל אל): Θεός μεγάλος και φοβερός
ΧαΕλ χαγκαντόλ χαγκιμπόρ βεχανορά (והנּוֹרא הגּבּר הגּדל האל): ο Θεός ο μεγάλος, ο ισχυρός και ο φοβερός
Και πόσα είναι τα κρυφά του ονόματα σε όλες τις θρησκείες που δεν επιτρέπεται οι πιστοί να προφέρουν;
Στην αρχή του χρόνου
Τότε που οι άνθρωποι και τα ζώα ζούσαν στη Γη
ένας άνθρωπος μπορούσε να γίνει ζώο αν το ήθελε
κι ένα ζώο μπορούσε να γίνει άνθρωπος.
Άνθρωποι και ζώα μιλούσαν την ίδια γλώσσα.
Άλλες φορές ήταν άνθρωποι
Κι άλλες φορές ήταν ζώα
Χωρίς να υπάρχει καμία διαφορά.
Μιλούσαν την ίδια γλώσσα.
Τότε οι λέξεις ήταν ακόμα μαγικές.
Το ανθρώπινο μυαλό είχε μυστηριώδεις δυνάμεις.
Ακόμα και μία τυχαία λέξη
επέφερε αλλόκοτες συνέπειες.
Μπορούσε ξαφνικά να ζωντανέψει
Κι αυτό που ήθελαν να γίνει γινόταν
Αρκεί απλώς να το ονομάτιζαν.
Ετσι όμως ήταν τότε . Edward Field, Magic Words (Εμπνευσμένο από τους Ινούίτ, τους γηγενείς της Αλάσκα).Είναι σήμερα ακόμα οι λέξεις μαγικές; Ναι και εκπέμπουν ακόμα την δύναμη του ζωντανού χυμού τους.
Επεσε στα χέρια μου τυχαία αυτές τις μέρες η λέξη σ’ αγαπώ σε 40 γλώσσες. Διάβασα δυνατά στον εαυτό μου το σ’ αγαπώ σε όλες αυτές τις γλώσσες. Αρκετές φορές.
Προσπάθησα να νιώσω σε ποια από όλες αυτές τις γλώσσες το σ’αγαπώ είναι αρκετά στρογγυλό, αρκετά κόκκινο, αρκετά τρυφερό, αρκετά δικό μου. Αρκετά ζωντανό ώστε να με συνθλίψει και να με αναστήσει ταυτόχρονα. Κατέληξα ότι η μόνη γλώσσα που το σ’αγαπώ έχει δάχτυλα και μπορεί να χαϊδεύει είναι στα Ελληνικά. Αλλά γιατί είναι η γλώσσα που είναι καταγραμμένη στα κύτταρά μου, είμαι πλασμένη από αυτή και αυτή από μένα.
Η γλώσσα ενός λαού είναι το κορμί του. Αλλοτε ηλιοκαμένο, άλλοτε ζουμερό και καρπερό, πάντα μοναδικό, επάνω του είναι χαραγμένα τα όνειρα του λαού, ο τρόπος που αγαπάει, ο τρόπος που κάνει έρωτα. η σάρκα του. Η ραχοκοκαλιά του. Πάνω Σ’ αυτήν ακούμε τους πρώτους ψίθυρους μέσα από την μεμβριάνη, εκεί που έμβρυα μέσα είμαστε κουλουριασμένοι. Τα πρώτα χάδια, τα πρώτα τρυφερά λόγια, τα ακούμε στην γλώσσα μας, την μητρική. Και την πατρική βεβαίως.
Με αυτήν επικοινωνούμε, θυμώνουμε, φωνάζουμε, βρίζουμε, παρακαλάμε, χτυπάμε, ικετεύουμε, ζητάμε ένα ποτήρι νερό, ζητάμε την άδεια να μιλήσουμε, ζητάμε την αποδοχή και την προσοχή. Σ’ αυτήν την γλώσσα τώρα σας μιλώ.
Τι γίνεται λοιπόν με την μετάφραση της ποίησης; Αν η ποίηση είναι πορτοκάλι, ένα σοφό ζουμερό πορτοκάλι, ήδη μετάφραση του χιονιού και του τραγουδιού της φάλαινας, τι γίνεται με την μεταφρασμένη ποίηση, αν ήδη ένα ποίημα όπως το Άσμα Ασμάτων, ένα σονέτο της Ελίζαμπεθ Μπάρετ Μπράουνιγκ ή το μεσονύκτι της Σαπφούς έχει τις δικές του δονήσεις που συντονίζονται με την ψυχή μας και την κάνουν να πάλλεται, αν ήδη οι λέξεις είναι ιερές και μαγικές με απίστευτη δύναμη, αν κλείνουν μέσα τους εικόνες και ωκεανούς και θάλασσες και το πρώτο σ’ αγαπώ που πρόφερε ποτέ ο άνθρωπος στον κόσμο, πώς μπορεί αυτό το πορτοκάλι ποίημα να παραμείνει ίδιο αν μεταφραστεί σε μία γλώσσα ξένη προς εμάς; Θα παραμείνει πορτοκάλι;
Υπάρχουν άπειρες απαντήσεις σ’ αυτή την ερώτηση, πολύ περισσότερες από όσες λέξεις έχουν οι Εσκιμώοι για το χιόνι. Μπορεί να γίνει σύκο ή σταφύλι ή ανανάς. Δηλαδή κάτι άλλο τελείως διαφορετικό και ξένο με το αρχικό πορτοκάλι. Να παράγει πια τις δικές του δονήσεις, αυθύπαρκτο, διαφορετικό φρούτο ξένου πια παραδεισένιου Κήπου. Εδώ η απώλεια είναι διακριτή και εμφανής. Όμως αυτό το καινούργιο φρούτο μπορεί να είναι ισάξιο σε γεύση ή και καλύτερο από το παλιό. Αυτού του είδους την μετάφραση ποιημάτων την βρίσκουμε συνήθως από ποιητές οι οποίοι συχνά μπαίνουν στον πειρασμό να δώσουν το δικό τους στίγμα. Εδώ λοιπόν μιλάμε για μετάφραση που δεν είναι πιστή μεν, μπορεί να είναι όμως πολύ γοητευτική. Όμως κάτι χάθηκε ανεπιστρεπτί. Πολλοί λεν για παράδειγμα ότι η μεταγραφή του Ασματος Ασμάτων από τον Σεφέρη δεν ήταν ιδιαίτερα πετυχημένη γιατί έβαλε πολύ από το προσωπικό του ύφος.
‘Άλλοτε το πορτοκάλι με την μετάφραση μπορεί να γίνει μανταρίνι, συγγενικό δηλαδή φρούτο, στην ίδια κατηγορία εσπεριδοειδών. Σ’ αυτή την περίπτωση ο μεταφραστής αποδίδει βασικά χαρακτηριστικά του αρχικού ποιήματος όπως η ομοιοκαταληξία για παράδειγμα ή και ο ρυθμός του στο καινούργιο ποίημα. Όμως πάλι το άρωμα αλλάζει. Και σίγουρα η γεύση του.
Ιδανική μετάφραση της ποίησης δεν υπάρχει. Όπως δεν υπάρχει ιδανική μετάφραση του άηχου και του άφατου σε ποίηση. Όμως αν δεν υπήρχε η μετάφραση, αν δεν υπήρχαν όλοι οι άνθρωποι, οι μεταφραστές που με τρυφερότητα σκύβουν πάνω από κάθε λέξη και προσπαθούν να βρουν την αντίστοιχή της, πολλές φορές ύστερα από ώρες μόχθου για να βρουν με ποια λέξη χιόνι ταιριάζει η λέξη χιόνι στην Αλάσκα, η η λέξη Θεός στην Βίβλο, πόσα λιγότερα μυστήρια και θαύματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας θα μας ήταν άγνωστα αυτή την ώρα σ’ αυτή την αίθουσα;
Ναι λοιπόν στην μετάφραση της ποίησης. Μία μετάφραση που έτσι κι αλλιώς θα είναι δεύτερη γραφή όπως έλεγε ο Ελύτης, δεν θα είναι δηλαδή το αρχικό πορτοκάλι αλλά το καινούργιο φρούτο θα εμπεριέχει ένα μεγάλο μέρος της περιπέτειας του δέντρου από το οποίο προέρχεται το αρχικό, ναι δηλαδή στο καινούργιο ποίημα φρούτο όποιο και νάναι το οποίο όμως μέσα του θα κλείνει ατόφιες τις ρυτίδες του φλοιού της πορτοκαλιάς…
