Γράφει ο Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης
Ο Μένης Κουμανταρέας ήταν ένας από τους σημαντικότερους μεταπολεμικούς συγγραφείς και εκπρόσωπος του κοινωνικού ρεαλισμού. Στοιχεία του ηθογραφικού ρεαλισμού του διακρίνονται ήδη από τα πρώτα έργα του, όπως Τα μηχανάκια (1962) με τα οποία έκανε την είσοδό του στην ελληνική πεζογραφία.
Τον Κουμανταρέα τον απασχόλησε ο μικρόκοσμος της γειτονιάς, η καθημερινότητα των απλών ανθρώπων στον σύγχρονο αστικό χώρο. «Μέσα σ’ αυτά τα δεδομένα αστικά πλαίσια», εξηγούσε, «όλα τούτα τα χρόνια έχτισα μια μυθολογία χαμένων ηρώων, προσπαθώντας λιγότερο να τους εξηγήσω και περισσότερο να τους κατανοήσω»(1). Και ακριβώς επειδή είναι ένας ρεαλιστής πεζογράφος, εστιάζει στην επίδραση που ασκεί το κοινωνικό περιβάλλον στο άτομο, το οποίο παρουσιάζεται ως θύμα των συνθηκών.
Το άγχος, οι ανθρώπινες σχέσεις, ο έρωτας, η αλλοτρίωση του σύγχρονου ανθρώπου, η σκληρότητα και η αυταρχικότητα της εξουσίας, η έκλειψη των ιδανικών και η διάψευση των ελπίδων αποτέλεσαν τη βασική θεματολογία του.
Μπορούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις στην περιγραφή των ηρώων του. Στην πρώτη, τα πρόσωπα είναι νεαροί στην περίοδο της εφηβείας τους ή λίγο αργότερα, ενώ στη δεύτερη πρόκειται για ώριμους αστούς που βιώνουν τη φθορά και την αλλοτρίωση.
Στα ώριμα έργα του ο Κουμανταρέας βαδίζει σταθερά πάνω στην τεχνική του Θεωρήματος του Παζολίνι. Παρουσιάζει πάντα ένα νέο πρόσωπο, το οποίο μέσα από ανεξήγητες συμπτώσεις μπαίνει στη ζωή άλλων προσώπων και με την ερωτική σχέση που αναπτύσσει μαζί τους τα αναγκάζει να σταθούν και να αναρωτηθούν για την αλήθεια της ύπαρξής τους. Η αυτογνωσία αυτή δεν οδηγεί πάντα και κατ’ ανάγκη σε τραγικά αποτελέσματα.
Οι ήρωες του Κουμανταρέα είναι έρμαια των αδυναμιών και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους και κάθε προσπάθεια να ξεφύγουν απ’ αυτή τη μοίρα συνοδεύεται από αποτυχία. Εκεί όμως όπου πραγματικά εκδηλώνεται το ταλέντο του συγγραφέα είναι στην ικανότητά του να δημιουργεί γυναικεία μυθιστορηματικά πρόσωπα. Σε αντίθεση με τους περισσότερους άντρες συγγραφείς, ο Κουμανταρέας δεν διστάζει να πλάσει το πορτρέτο της γυναίκας και να την παρουσιάσει όχι σαν ευάλωτη και υποταγμένη μικροαστή, αλλά, όπως στην Κυρία Κούλα, σαν μια πετυχημένη κοινωνικά γυναίκα που τολμάει και καταφέρνει να αναμετρηθεί με τις κοινωνικές συμβάσεις της παντρεμένης νοικοκυράς.
Ο Κουμανταρέας στη συγγραφική του πορεία είχε υπογράψει πολλά βιβλία και επίκεντρό του πάντα είναι ο άνθρωπος –«η πεζογραφία μου είναι μια πεζογραφία ανθρωποκεντρική», εξομολογείται ο ίδιος(2)– και χώρος σταθερά η μεταπολεμική Αθήνα, μια πόλη προδομένη από τις αντιφάσεις της, στους δρόμους της οποίας κινούνται και όπου τοποθετείται η δράση των ηρώων του, υποδεικνύοντας έτσι πόσο βαθύς γνώστης των σύγχρονων αστικών κέντρων(3) είναι ο συγγραφέας μας.
Σωστός τόνος αφήγησης, ωραίοι διάλογοι, αναπαραστατική ικανότητα, αφηγηματική και εκφραστική δεξιοτεχνία συνθέτουν ένα πεζογραφικό ύφος χωρίς ανωμαλίες, δήθεν πρωτοτυπίες και επιτηδεύσεις.
Στη σύγχρονη λογοτεχνία ένα από τα προτερήματα του συγγραφέα είναι η ευθύτητα. Και αυτό στην περίπτωση του Κουμανταρέα φάνηκε από το πρώτο βιβλίο του (Τα μηχανάκια). Επιπλέον θα λέγαμε ότι ανήκε στους σταθερούς ολιγογράφους. Αφού δοκίμασε διάφορους τρόπους έκφρασης ανακάλυψε εκείνες τις δομές που ανταποκρίνονται στα βιώματα του καιρού μας.
Ο Κουμανταρέας ήξερε να περιγράφει τους ήρωές του με ζωντάνια και παραστατικότητα. Τους έστηνε απέναντί μας. Τους φωτογραφιζε.
Τέλος, όπως επισημαίνει και ο ποιητής Γιάννης Κοντός, «η παρουσία του στα δράματα δίνει δύναμη στα σπιρούνια των νεοτέρων για να τρέξουν τα άλογα περισσότερο»(4).
Ο Μένιος Κουμανταρέας είχε το χάρισμα να μας κάνει να θέλουμε να βουτήξουμε όσο το δυνατόν πιο βαθιά στην ιστορία του, να την απολαύσουμε σε όλες τις τροπές, τις ανατροπές και τις λεπτομέρειές της και να ευχόμαστε να μην τελειώσει. Έτσι ακόμα και ο πιο απαιτητικός αναγνώστης βρίσκει τα πολύτιμα και ποικίλα υφάδια που περίτεχνα και με θαυμαστή οικονομία πλέκονται μέσα από τα βιβλία του.
Σημειώσεις
1. Α. Φωστιέρης και Θ. Νιάρχος, Σε δεύτερο πρόσωπο: Συνομιλίες με 50 συγγραφείς και καλλιτέχνες, Καστανιώτης, 1990, σ. 168.
2. Ν. Βατόπουλος, Μ. Κουμανταρέας: Ζω πάντα με την προσμονή της έκπληξης, περ. Διαβάζω, τχ. 373, σ. 111.
3. Δ. Κούρτοβικ, Έλληνες μεταπολεμικοί συγγραφείς, Πατάκης, 1995, σ. 127.
4. Γ. Κοντός, Ευγενή μέταλλα («Ο Μ. Κουμανταρέας, οι πλατείες και τα στέκια της»), Κέδρος, 1994, σ. 121.
