Η Αναστασία Μαργέτη με τον Αλκιβιάδη Κούση και την Ντένια Παπαδάτου, που απήγγειλαν ποιήματά της
Γράφει η Αναστασία Μαργέτη
Την Κυριακή 18 Δεκεμβρίου 2016 στην αίθουσα εκδηλώσεων του Αγροτικού Οινοποιητικού Συνεταιρισμού Κορωπίου πραγματοποιήθηκε επιμορφωτική συνάντηση του Ελληνικού Κέντρου Τέχνης και Πολιτισμού με θέμα: «ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: ΛΥΚΕΙΟ ΚΑΙ ΠΟΙΗΤΙΚΗ». Στο β΄ μέρος της εκδήλωσης ακούστηκαν ποιήματα από τη συλλογή μου ‘Τρίτοι από της Αληθείας’ (εκδόσεις ΑΩ, 2015) και από την ανέκδοτη συλλογή ‘Στον ίσκιο του 21ου αιώνα: από την εφηβεία στη σοφία’ της Αντωνίας Κακαβελάκη.
Το κείμενο αυτό προέκυψε μέσα από τη σύνδεση των 2.400 χρόνων που πέρασαν από τον θάνατο του Αριστοτέλη με το σήμερα ˙ για να στοχαστούμε με αφορμή τα συγγράμματά του και να αναρωτηθούμε εάν και πώς η πραγματικότητα που ζούμε, θα μπορούσε να γίνει διαφορετική ˙ για να ζητήσουμε απάντηση στου «πώς βιωτέον» την α-πορεία και να ιχνηλατήσουμε στον λόγο του Σταγιρίτη φιλοσόφου πιθανότητες του αύριο˙ για να προβληματιστούμε για του βίου τα «καθόλου»˙ αυτά που και η ποίηση και η φιλοσοφία πραγματεύονται και εξετάζουν. Η ποίηση τα συλλαμβάνει ενορατικά με όχημα το συναίσθημα και τη φαντασία˙ και η φιλοσοφία, καθώς και οι άλλες επιστήμες, δια του ορθού λόγου αποδεικνύουν. Ανταμώσαμε για να ρωτήσουμε και ν’ αναρωτηθούμε. Σε τέτοια ζητήματα οι απαντήσεις δεν είναι εύκολες. Σε τέτοια ζητήματα οι ερωτήσεις έχουν μεγαλύτερη σημασία. Ιδιαίτερα στην εποχή της κρίσης που οι μέρες μας βυθίζονται στην αποδόμηση βεβαιοτήτων. Και που κανένα μέλλον δεν διαφαίνεται, αν δεν τολμήσουμε να μπούμε σε διαδικασία συνειδητής αλλαγής. Όμως από πού μπορούμε να αντλήσουμε ιδέες και υλικό για ένα αληθινό αύριο, αν όχι από την τεράστια παρακαταθήκη των αρχαίων φιλοσόφων, που μιλούν στη γλώσσα μας; Αφού πρώτα εντάξουμε τον λόγο τους στο παρόν και αναρωτηθούμε με ποιο τρόπο θα φτάσει στο δύσκολο σήμερα;
Αν επιλέξουμε να τολμήσουμε, υπάρχουν δύο τρόποι προσέγγισης: ο έρως και η έρις. Εγώ επέλεξα από χρόνια τον έρωτα για την ποίηση και τη φιλοσοφία. Αυτά αποτελούν τα καταφύγιά μου, διότι μου παρέχουν τη δυνατότητα μιας υπερκείμενης ενοποιητικής θεώρησης των καταστάσεων, που εφορμά από τα επώδυνα βιώματα και τις τραυματικές εμπειρίες μου, ενώ παράλληλα συνεχίζει βαθύτερα στην αναζήτηση των αιτίων. Θεωρώ άλλωστε, ότι φιλοσοφία και ποίηση δεν αντιτίθενται μεταξύ τους αλλά ενυπάρχει η μία στην άλλη. Στη συνέχεια τα καταφύγια αυτά έγιναν τα εφαλτήριά μου, για να ανακαλύψω νέους τρόπους έκφρασης. Πήγα από το δρόμο της ποίησης. Μέσα από την ποίηση μου ταίριαζε να εκφραστώ και να κατασκευάσω την καταδική μου αλήθεια. Που με κρατά κατάδικη. Γιατί η ποίηση δεν είναι μόνο ένας τρόπος γραφής. Είναι ένας τρόπος πρόσληψης των πάντων, μία οπτική που γεφυρώνει όλους τους κόσμους. Έτσι ο μόνιμος διάλογός μου με κείμενα από τη φιλοσοφία έχει γονιμοποιήσει τον ποιητικό μου λόγο, διότι είχε από παλιά συνδεθεί με τις προσωπικές μου διαδρομές και αναζητήσεις.
Μέσα σ’ αυτόν τον μακροχρόνιο και επώδυνο για μένα διάλογο επιχείρησα να εντάξω όλα τα ενδιαφέροντά μου και να ιχνογραφήσω με τον ποιητικό λόγο στοχασμούς σχετικά με την αγωνία και την αβεβαιότητα της ζωής και της εποχής που ζω. Και μέσα από τη δική μου υποκειμενική προσέγγιση, δοκίμασα να επικαιροποιήσω τα λόγια των φιλοσόφων που με άγγιξαν και μου προκάλεσαν έντονα συναισθήματα, να τα εντάξω στο αδιέξοδο σήμερα και να τους θέσω σύγχρονα ερωτήματα.
Υπό το πρίσμα του συνεχούς διαλόγου μεταξύ των κειμένων πέρα από το φράγμα του χώρου και του χρόνου προέκυψε το ποιητικό μου βιβλίο ‘Τρίτοι από της Αληθείας’. Ο τίτλος προέρχεται από τον Πλάτωνα. Σύμφωνα με τη θεωρία του ο κόσμος, όπως γίνεται αντιληπτός μέσω των αισθήσεων, αποτελεί αντανάκλαση, είδωλο των αληθινών όντων, που είναι οι ιδέες. Ο ποιητής -ο καλλιτέχνης εν γένει-λειτουργεί ως μιμητής και αντιγράφει τα αισθητά πράγματα, δηλαδή τα είδωλα των ιδεών. Άρα βρίσκεται τρίτος από της αληθείας. Επιπλέον τα έργα τέχνης με το συγκινησιακό τους περιεχόμενο εξάπτουν τα πάθη και αμβλύνουν τη λογική και την κρίση των πολιτών. Γι’ αυτό και ο Πλάτων εξορίζει τους ποιητές από την «Πολιτεία» του.
Άραγε όλοι δεν ζούμε μακριά από την αλήθεια; Σε μια πραγματικότητα κατασκευασμένη μέσω της γλώσσας αρχικά ερήμην μας από την κοινωνία και τον ιστορικό χρόνο που ζούμε; Ο καθένας ερμηνεύει αυτήν την πραγματικότητα μέσα από δικά του φίλτρα παρορμήσεων, ενστίκτων και παθών. Από τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στις εξωτερικές και εσωτερικές αυτές επιδράσεις προκύπτει ως σύνθεση ένα προσωπικό καλλιτέχνημα, η ζωή μας, που είναι το δικό μας έργο τέχνης, η δική μας εικονική πραγματικότητα. Υπ’ αυτήν την έννοια όλοι είμαστε ‘ποιητές’ με την πρωταρχική έννοια της λέξης: κατασκευαστές, δημιουργοί. Άρα βρισκόμαστε 'Τρίτοι από της Αληθείας' και ζούμε εξόριστοι από κάθε πολιτεία ιδανική, έκπτωτοι από τον παράδεισο της ενότητας και της γαλήνης. Ιδιαίτερα σήμερα, την εποχή της κρίσης, που οι εικόνες της τεχνητής πραγματικότητας για τον εαυτό -ατομικό, συλλογικό, πολιτικό- και τις σχέσεις του με τον κόσμο καταρρέουν. Και τα αδιέξοδα πληθαίνουν...
Στην ποιητική συλλογή τα λόγια του Πλάτωνα έχουν ενταχθεί σε νέα συμφραζόμενα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο θεωρώ ότι η ποιητική συλλογή ‘Τρίτοι από της Αληθείας’ μας αφορά, διότι συνδιαλέγεται με καταστάσεις του σήμερα. Το άτομο στην αφετηρία του βιβλίου βιώνει μία καταστροφή, ένα ναυάγιο. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις ή παραμένει κάποιος αδρανής και παραμένει δίχως μέλλον στο βυθό ή αντιμετωπίζει το τέλος ως πρόκληση για μία αφυπνιστική εμπειρία, μία νέα θεώρηση ζωής. Το ποιητικό υποκείμενο στη συλλογή «Τρίτοι από της Αληθείας» τολμά να επιλέξει την οδό προς την αναζήτηση των αιτίων. Δύσκολο το εγχείρημα. Όμως ο ‘ανεξέταστος βίος ου βιωτός ανθρώπω’, μας μηνύει ο Σωκράτης στην Απολογία του. Κι έτσι τίθεται η απορητική κατάσταση που είναι και αρχή της φιλοσοφίας. Το άτομο στην πορεία προς την επίλυση του προβλήματος που το ίδιο έθεσε, επανεξετάζει τις σχέσεις που αναπτύχθηκαν με άλλα άτομα στο πέρασμα του χρόνου κατά την εμπλοκή του σε καταστάσεις και περιβάλλοντα που ο κάθε αναγνώστης μπορεί ν’ αναγνωρίσει, όπως των διαπροσωπικών σχέσεων, των σχέσεων με την οικογένεια, την κοινωνία, την πολιτεία. Όλα αυτά δεν αποτελούν τις εξωτερικές επιδράσεις, τις δυνάμεις που εξουσιάζουν και διαμορφώνουν τη ζωή και την προσωπικότητά μας; Σε αυτές τις εξωτερικές δυνάμεις αντιπαρατίθενται οι εσωτερικές εξουσίες των παρορμήσεων, των άμετρων συναισθημάτων και παθών. Μέσα από συνεχείς συγκρούσεις, λάθη και ματαιώσεις σ’ αυτήν την διαλεκτική πορεία το υποκείμενο διαρρηγνύει την ψευδαισθητική κατάσταση της ασφάλειας και της απόλυτης βεβαιότητας, που είχε δημιουργήσει στηριζόμενο σε ψευδή δεδομένα. Αντιλαμβάνεται τα πεπερασμένα όρια των αισθήσεων και του νου και με τρόπο επώδυνο αποδομεί την εσφαλμένη εικόνα του παρελθόντος. Επιχειρεί μία διαθεματική προσέγγιση αντλώντας υλικά από την κοινωνία και τη χρονική περίοδο που ζούμε και «οικοδομεί» τη γνώση εαυτού και κόσμου μέσα από τη γνωστική σύγκρουση, το λάθος, την αμφιβολία. Από την έρευνά του που λειτουργεί ως μαθητεία οδηγείται στην επίγνωση και την αποδοχή των αλλαγών. Τότε μόνο είναι σε θέση να δημιουργήσει σχέσεις συνεξέλιξης με τον εαυτό και τον κόσμο. Και να οδεύσει προς το μέλλον.
Στην ποιητική συλλογή ‘Τρίτοι από της Αληθείας’ ο αναγνώστης που επιζητά την απόλαυση του ποιητικού λόγου μπορεί να επιλέξει είτε να προσεγγίσει το κάθε ποίημα ξεχωριστά, ως αυτόνομη, ξεχωριστή μονάδα με αρχή, μέση και τέλος ή να το προσλάβει ως βαθμίδα μίας κλιμάκωσης. Στη δεύτερη περίπτωση ο αναγνώστης προσκαλείται σε μία διαδρομή που σηματοδοτείται από τους τίτλους των πέντε ενοτήτων και των 33 ποιημάτων, τα μότο που χρησιμοποιούνται σε πολλά ποιήματα αλλά και τα εικαστικά σχέδια της ζωγράφου Λίτας Μαυρογένη, που παρεμβάλλονται από τη μία ενότητα στην άλλη. Τα στοιχεία αυτά θεωρώ ότι δένουν οργανικά το σύνολο του έργου και του προσδίδουν αναγνώσεις και ερμηνείες πολλών ειδών. Μία μόνο από αυτές μπορεί να είναι και η φιλοσοφική. Δίχως ν’ απομειώνει τις υπόλοιπες… Εν τούτοις δεν πιστεύω ότι χρειάζονται εξειδικευμένες φιλοσοφικές γνώσεις, για να προσεγγίσει το έργο ο αναγνώστης που μελετά ποίηση. Τα απολύτως απαραίτητα διευκρινιστικά στοιχεία έχουν δοθεί στις σημειώσεις, που παρατίθενται στο τέλος του βιβλίου και καταλαμβάνουν μιάμιση σελίδα. Εξάλλου ο κάθε αποδέκτης προσλαμβάνει και νοηματοδοτεί το κείμενο εμπλουτίζοντάς το με τον δικό του, μοναδικό τρόπο.
Στο ξεφύλλισμα του βιβλίου ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει στην αγωνιώδη πορεία του το υποκείμενο, που δρα ως ‘ποιητής’ και δημιουργεί τα δικά του έργα τέχνης βασισμένο σε πληροφορίες που προσλαμβάνει αρχικά με τις αισθήσεις και κατόπιν με τον νου. Σταδιακά το επίπεδο της γνώσης του ανέρχεται από τη διαπίστωση της εμπειρίας στην εξήγηση της θεωρίας. Αντιλαμβάνεται ότι οι αισθήσεις καλλιτεχνούν ψευδαισθήσεις. Και ο νους τεχνουργεί θεωρίες που νοηματοδοτούν την εμπειρία αλλά και ελέγχονται από αυτήν. Έτσι στη δεύτερη ενότητα «Έργα Τέχνης Ι: Καλλιτεχνίας αίσθημα» οι τίτλοι των ποιημάτων παραπέμπουν σε έργα τέχνης. Αλλά και στην τέταρτη ενότητα «Έργα Τέχνης ΙΙ: Θεωρίες ανεπαίσθητες» οι λανθάνουσες θεωρίες των ανθρωπιστικών επιστημών αντιμετωπίζονται ως έργα τέχνης και ποιήματα του ανθρώπινου νου.
Κι επειδή το δομικό υλικό της ποίησης είναι οι λέξεις, οι οποίες όμως είναι ήδη εννοιολογικά και ιδεολογικά φορτισμένες από τη διαδρομή τους στην ιστορία και την κοινωνία, πιστεύω πως καλό είναι ν’ αναζητούνται συνεχώς νέοι τρόποι από τους ποιητές, για να διευρύνονται οι εκφραστικές δυνατότητες της γλώσσας. Στη συλλογή ‘Τρίτοι από της Αληθείας’ γίνεται χρήση της αμφισημίας, όπως για παράδειγμα στο ποίημα ΠΟΙΗΣΗ ΗΘΟΥΣ˙ χρησιμοποιούνται επίσης, γλωσσικοί νεολογισμοί, όπως η επανετυμολόγηση, όπου μέσα από μία λέξη μπορούν ν’ αναδυθούν άλλες, όπως για παράδειγμα στη λέξη ΔΙΑλογος˙ κι αυτό γίνεται εμφανές με τη χρήση διαφορετικής τυπογραφίας. Μ’ αυτόν τον τρόπο ανοίγεται δρόμος για νέες πραγματολογικές ερμηνείες των λέξεων αλλά και για περισσότερες δυνατότητες συνειρμών και συσχετίσεων. Αυτές οι απόπειρες θεωρώ ότι προσδίδουν μία επιπλέον διάσταση στο ποιητικό κείμενο, ενώ ταυτόχρονα επαυξάνουν την κρυφή γοητεία της γλώσσας.
Αλλά και στους τίτλους των ενοτήτων γίνεται ένα παιχνίδι με τις έννοιες ‘γνώση’ και ‘αίσθηση’, που υπάρχουν ως επί το πλείστον ως συνθετικά λέξεων. Με τη χρήση διαφορετικής τυπογραφίας εστιάζεται η προσοχή του αναγνώστη στις συγκεκριμένες έννοιες και του δημιουργούνται υποψίες και αιτίες προβληματισμού. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με το εικονοποίημα ‘ΣΩΡΕΙΑ ΛΑΘΩΝ’. Σ’ εκείνο το σημείο οι λέξεις έχουν τοποθετηθεί με τρόπο που σχηματίζουν σωρείτες, ώστε να αναδεικνύεται και οπτικά το φιλοσοφικό περιεχόμενο του ποιήματος.
Το 2016 ήταν αφιερωμένο στον Αριστοτέλη. Γι’ αυτό θέλω να μοιραστώ μαζί σας μερικά ποιήματα που συμπεριλαμβάνονται στην ποιητική συλλογή ‘Τρίτοι από της Αληθείας’. Τα ποιήματα αυτά αναπτύσσουν μία διαλεκτική στάση με απόψεις του Σταγιρίτη φιλοσόφου και είναι: το Μπαρόκ, η Μητρική Εντελέχεια, η Τραγωδία, η Ποίηση Ήθους και η Μετα-ποίηση.
**
Ο Αριστοτέλης ορίζει την εντελέχεια ως μετάβαση της άμορφης ύλης από τη σφαίρα της δυνατότητας (εν δυνάμει) στην περιοχή της πραγματικότητας (εν ενεργεία). Αυτό συμβαίνει χάρη στη συγκεκριμένη μορφή που της δόθηκε σύμφωνα με το σκοπό του δημιουργού της. Άραγε ποιοι είναι οι δικοί μας δημιουργοί; Ο κάθε άνθρωπος είναι το δημιούργημα της κοινωνίας και της εποχής του, το έργο τέχνης όλων των δυνάμεων που επέδρασαν πάνω του και τον μορφοποίησαν, ασκώντας ‘εξουσίες’ που θεσμοθετούν κανόνες και σκοπούς ερήμην του. Σ’ όλου του βίου τη διάρκεια. Κυρίως όμως, όταν ήταν παιδί με το υλικό του εύπλαστο. Τότε η πρώτη ‘εξουσία’ τέτοιου είδους είναι της μητέρας. Ποιος όμως απ’ τους δυο –δημιουργός ή δημιούργημα- θα τολμήσει να κόψει τον λώρο;
Μ Η Τ Ρ Ι Κ Η Ε Ν Τ Ε Λ Ε Χ Ε Ι Α
Πνοή στη σάρκινη αδράνεια
του υλικού
το βλέμμα Σου
αναδύει αδήλων όψεις
στου εν δυνάμει τον ορισμό.
Καμπυλόσχημες
μορφές αγαλμάτων
σμιλεύει
εντός μου
το βλέμμα Σου
με κινήσεις απαλού.
Καλλιτεχνεί
του αγαθού το αποτύπωμα
στα ηχοτοπία της δικής μου σιωπής
το βλέμμα Σου
με ψηλαφήματα αφής.
Σκοπούς εξουσίας
υποθάλπει
το βλέμμα Σου
με το λώρο για μίτο
να πλανιέμαι
στο δικό σου
σκοτάδι και φως
αινώντας τα έργα σου
νυν και αεί.
Το βλέμμα Σου
θα ανατέλλει
ώσπου
να δύσει
το βλέμμα μου.
*
Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα έργα τέχνης, ως αποτελέσματα μίμησης, επιτελούν διπλό σκοπό: αφενός ο αποδέκτης τους εννοεί και αναγνωρίζει κάτι που ανταποκρίνεται στα δικά του βιώματα και στον εσωτερικό του κόσμο∙ κάνει διάλογο, δηλαδή, το έργο τέχνης με την ψυχή του ανθρώπου και ανακαλεί μνήμες και βιώματα. Και αφετέρου μέσω των αισθήσεων της όρασης ή της ακοής προκαλούν στον θεατή την αίσθηση της ευχαρίστησης, εξαιτίας της επεξεργασίας της γλώσσας ή των χρωμάτων ή κάποιας άλλης σχετικής αιτίας…
Μ Π Α Ρ Ο Κ
‘… οὗτος ἐκεῖνος’
Αριστοτέλης, Περὶ ποιητικῆς
Και τότε οι γραμμές
να ξεγελάσουν βάλθηκαν το μάτι.
Στη συνάντησή τους με τα χρώματα
ζωγράφισαν μία φτερούγα
και πέταξαν μακριά
εκτός ελέγχου πια
ελεύθερες
από του δισδιάστατου
τον εγκλεισμό.
Δραματική η σύγκρουση
στη μοιραία αντάμωσή τους
με δύο ξένους.
Αυτός Δεσμώτης Προμηθεύς
με χρυσά καρφιά επιτυχίας
καρφωμένος
σε βράχο ηθικών επιταγών.
Στην απουσία ουρανού
σχεδιασμένα κάστρα
αντιπαροχές
απ’ τους καιρούς της αναρρίχησης.
Σελάνα πλανεμένη εκείνη
από χρόνους δίσεκτους
ντυμένη
των φωτοσκιάσεων το δέος.
Στον αιθέρα της η παλέτα
με του στιγμιαίου τα ηχοχρώματα.
Στην παλάμη της κρατά
τα τείχη άλλης μιας Τροίας.
Έκπληξη.
Ο καμβάς θολωμένος
τα περιγράμματα ασαφή
στου μυστηρίου την ψηλάφηση.
Του Έρωτα αναλαμπή
σε κήπο απαγορευμένο.
Αναγεννησιακή η χαρά.
Μεσαιωνική η ενοχή.
Και το βήμα της απόφασης
να σέρνεται μαβί…
Διλήμματα ζωής
μπροστά σε μία μίμηση.
Με το τραγικό
να αφουγκράζεται…
Και αντικρίζεις απ’ τη μια
τη θάλασσα τη γαλανή
την αταξίδευτη
της επανάληψης το γκρίζο γήρας
απ’ την άλλη.
Ναι στο ταξίδι θα πω
ανεμίζοντας
στην αισιοδοξία
του πράσινου.
Ανάμεσα στις πινελιές
ταξιδεύει πάλι
μόνη αυτή.
Προς την πλευρά του ερέβους.
Εκείνος
με την ελπίδα σκοτωμένη
εκλιπαρεί τον αετό
να φανεί κάθε σούρουπο.
