Ένα νησί στο φεγγάρι, νουβέλα, Ουίλλιαμ Μπλέηκ, μτφρ. Γιώργος Μπλάνας, εκδόσεις Vakxikon.gr 2015
Ο Ουίλλιαμ Μπλέηκ [William Blake, 1757 – 1827] είναι γνωστός στην ελληνική βιβλιογραφία κυρίως για τα αλληγορικά, συμβολικά (και, στο σύνολο τους, παράξενα – με την καλή έννοια του όρου) ποιήματα, όπως είναι οι πολλαπλά μεταφρασμένοι "Γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης"∙ είναι λιγότερο διαδεδομένο, στα καθ’ ημάς, το εξαιρετικό χαρακτικό και ζωγραφικό του έργο, μολονότι έχει κοσμήσει αρκετά εξώφυλλα ξένων βιβλίων και δίσκων. Ως εκ τούτου, η εικόνα που έχει επικρατήσει για τον Μπλέηκ, είναι αυτή ενός ιδιοφυούς μεν, ολίγον τι αλλοπρόσαλλου δε δημιουργού, που ασχολήθηκε στην ποίηση του ως επί το πλείστον με τον μυστικισμό των θρησκευτικών συμβόλων και εννοιών, σε μια προσπάθεια να ασκήσει κριτική στην επίδραση που έχουν στο ανθρώπινο πνεύμα – κάτι που περιέχει στοιχεία αλήθειας, αλλά που εδράζεται στην μερική κι επιλεκτική προβολή των λογοτεχνικών επιτευγμάτων του Ουίλλιαμ Μπλέηκ. Μ’ άλλα λόγια, η εικόνα που έχει αποτυπωθεί για τον Μπλέηκ στην ελληνική βιβλιογραφία δεν είναι παρά ατελής ∙ ή, εντέλει, δεν είναι παρά μια καρικατούρα του ίδιου του ποιητή και δημιουργού Μπλέηκ.
Ωστόσο, η παραγόμενη μέσω της μετάφρασης καρικατούρα φαντάζει, θεωρητικά τουλάχιστον, αναπόφευκτη, κι όχι μόνο όσον αφορά τον Μπλέηκ. Ας αναλογιστούμε ότι η ίδια η μετάφραση, όσο «πιστή» κι αν είναι, δεν μπορεί να αποτυπώσει παρά ένα ομοίωμα, μια όψη του πρωτοτύπου, που διαμορφώνεται βάσει της δεξιοτεχνίας του μεταφραστή (το πώς ορίζεται και καθορίζεται η δεξιοτεχνία αυτή είναι μέγα ζήτημα, που δεν μπορεί, ούτε κι έχει νόημα να αναλυθεί επί της παρούσης), αλλά και της επιλογής του μεταφραζόμενου κειμένου. Ο συνδυασμός δεξιοτεχνίας και επιλογής θα αποτυπώσει γραπτά, και θα εντυπώσει νοερά, μια εικόνα του εκάστοτε δημιουργού, ευθύς εξαρχής παραποιημένη ∙ τηρουμένων των αναλογιών, η λογοτεχνική μετάφραση προσομοιάζει με τον γνωστό πίνακα του Μαγκρίτ: «αυτό δεν είναι μια πίπα» - «αυτός δεν είναι ο συγγραφέας». Ή, τουλάχιστον, δεν είναι μόνο αυτός.
Ο Γιώργος Μπλάνας, γνώστης του συνολικού έργου του Μπλέηκ – εξάλλου, δεν είναι η πρώτη φορά που ασχολείται εκτενώς μαζί του – μεταφράζοντας το "Ένα Νησί στο Φεγγάρι" επιχειρεί να αποδεσμεύσει τον δημιουργό από την καρικατούρα του. Το πρωτότυπο κείμενο, γραμμένο κατά την πρώιμη περίοδο της συγγραφικής ζωής του Μπλέηκ, προοικονομεί την μετέπειτα εξέλιξη του ποιητή, αλλά είναι καθ’ όλα ασύμβατο με αυτό που ένας αναγνώστης θα περίμενε να διαβάσει, από τη στιγμή, τουλάχιστον, που δεν είναι εξοικειωμένος με το συνολικό έργο και την προσωπικότητα του δημιουργού, αλλά στηρίζει τις γνώσεις του για τον Μπλέηκ στις μεταφράσεις του και μόνο.
Το "Ένα Νησί στο Φεγγάρι" είναι ένα σατιρικό κείμενο: όντας δομημένο ως θεατρικό έργο, με εμβόλιμα ποιητικά περάσματα, άλλοτε σύντομα κι άλλοτε εκτενή, με πάρα πολλά πραγματολογικά – άρα, φύσει βιογραφικά – στοιχεία, παρά τη συντομία του, καταπιάνεται μ’ ένα σωρό θέματα, όπως είναι η επιστήμη, η φιλοσοφία, η θρησκεία, η αριστοκρατία, η κοινωνία ολόκληρη. Το "Ένα Νησί στο Φεγγάρι" είναι γραμμένο για δεκαέξι παράδοξους χαρακτήρες ∙ η γενική παραδοχή είναι ότι ο κάθε χαρακτήρας αντιστοιχεί σε υπαρκτό πρόσωπο από τον κοινωνικό και προσωπικό κύκλο του ποιητή, μολονότι υπάρχουν, και θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν, διχογνωμίες μεταξύ των κριτικών όσον αφορά την ταυτότητα τους – το ζήτημα μάλλον δεν θα αποσαφηνιστεί ποτέ. Σε ένα σημείο, πάντως, κριτικοί και μελετητές ομοφωνούν: το "Ένα Νησί στο Φεγγάρι" δεν γράφτηκε με σκοπό να αποτελέσει κανονική έκδοση. Ο Μπλέηκ το έγραψε και το παράτησε ∙ κι όπως συμβαίνει σε αρκετές περιπτώσεις αξιόλογων αλλά – επίτηδες ή όχι – ανολοκλήρωτων έργων, χρησιμοποίησε κάποια στοιχεία σε μεταγενέστερα έργα της ωριμότερης περιόδου του. Ως εκ τούτου, το "Ένα Νησί στο Φεγγάρι", είναι ουσιαστικά ένα έργο απόκρυφο ∙ οπότε, είναι εξ ορισμού κι ένα έργο αντισυμβατικό.
Το να επαινέσουμε την μεταφραστική δεινότητα του Γιώργου Μπλάνα είναι μάλλον αχρείαστος πλεονασμός∙ θα πρέπει, παρ’ όλα αυτά, να σταθούμε στην σοφή του επιλογή να χρησιμοποιήσει σύγχρονο λόγο στην γλώσσα και το συνολικό ύφος του μεταφράσματος, λόγο που αρμόζει στην σύγχρονη σάτιρα, και που λειτουργεί επίσης σ’ ένα δεύτερο επίπεδο: στ’ ότι υπερβαίνει το χρονικό φάσμα μεταξύ της εποχής του πρωτοτύπου κειμένου, και αναδεικνύει την διαχρονικότητα των θεμάτων που σατιρίζονται, όπως είναι, λόγου χάρη, ο υπερβολικός θετικισμός, αλλά και η έπαρση των εκπροσώπων του θεωρητικού λόγου – ενώ, φυσικά, δεν λείπει και η κριτική στην θρησκεία. Το "Ένα Νησί στο Φεγγάρι" μπορεί να διαδραματίζεται σε μια αντανάκλαση της Αγγλίας στην φωτεινή – ή ίσως τη σκοτεινή – πλευρά του φεγγαριού, αλλά η απόδοση καταφέρνει να παρακάμπτει γεωγραφικά όρια, με την ίδια μαεστρία που παρακάμπτει και τα χρονικά. Συν τοις άλλοις, οι αποδόσεις των στιχουργικών περασμάτων είναι τόσο άψογα προσαρμοσμένες σ’ ένα πιο οικείο ύφος της ελληνικής ποίησης, σε τέτοιο βαθμό που ένας πιο υποψιασμένος αναγνώστης θα μπορούσε να παρασυρθεί από την εντύπωση ότι τα βέλη της σάτιρας παρεκκλίνουν από την πορεία τους στο πρωτότυπο, και στρέφονται προς στόχους πιο οικείους στην δική μας κοινωνική και φιλολογική παράδοση.
Κλείνοντας, εάν δεν γνωρίζουμε τον Ουίλλιαμ Μπλέηκ αλλά μοναχά την εικόνα του, την καρικατούρα του, ο Γιώργος Μπλάνας προσθέτει στοιχεία στην εικόνα αυτή που αναδεικνύουν μια άλλη διάσταση του δημιουργού, την βαθιά ανθρώπινη διάσταση που οφείλει να διαθέτει κάθε σατιρικός συγγραφέας. Όπως επισημαίνει στην εισαγωγή του βιβλίου, «μόλις αρχίσεις να σχηματίζεις την ιδέα πως αυτοί οι ποιητές αναμφίβολα είχαν αρχίσει να μετατρέπονται σε θεϊκές υπάρξεις, ξεπροβάλλει μπροστά σου ένα κείμενο που λέει πως ήταν άνθρωποι και μάλιστα αρκετά χωμάτινοι». Η επιτηδευμένη σοβαροφάνεια, εντέλει, είναι απαραίτητη για να οικοδομηθεί ένας θρύλος, εντός κι εκτός των γραμμάτων. Η σοβαροφάνεια αυτή, όμως, πρέπει να αποδομηθεί, προκειμένου να αναδειχθεί η πραγματική πρόθεση του δημιουργού αλλά και η διαχρονικότητα του έργου του∙ κι αν κάτι συνδέει την κατάσταση του ανθρώπου στο παρελθόν με την κατάσταση του στο παρόν, αυτό είναι η σάτιρα. Έτσι, το "Ένα Νησί στο Φεγγάρι" είναι έργο ασυνήθιστο, ίσως όχι απαραίτητο – θα ήταν τραβηγμένος ένας τέτοιος ισχυρισμός – αλλά απρόσμενα σύγχρονο, δηλαδή με διαρκή, διαχρονική αξία.
Αλέξανδρος Τσαντίλας
